توجه به امر خیریه یا علم خیریه
متن پیش رو چکیده‌ای از مقاله پژوهشی صادق عبادی است که در آن با عنوان «بنیادها و موسسات خیریه غیروقفی در ایران» گزارشی مفصل از وضعیت خیریه‌ها در ایران و جهان داشته که با توجه به اهمیت موضوع تنها دو بخش از این مقاله به چاپ می‌رسد و بخش‌های بعدی آن در شماره‌های آینده به سمع و نظر مخاطبان می‌رسد. احسان و نیکوکاری بخش مهمی از فرهنگ دینی و ملی مردم ایران به شمار می‏آید و گستردگی «وقف» در ایران نشان از اهتمام تاریخی مردم این مرز و بوم به امور خیریه و نیکوکاری است. وجود تعداد زیادی از قنات‏ها، مدارس و حمام‏ها بیانگر میزان توجه مردم در گذشته به امور خیریه و نیکوکاری و احسان به مردم مستمند است. با توسعه قلمرو فعالیت و وظایف دولت در تأمین بهداشت و درمان و ترویج آموزش و ارائه خدمات اجتماعی، رویکرد مردم به اینگونه خدمات کاهش یافته است. هم‏‌اکنون در اکثر کشورهای غربی و شرقی، به بازنگری در نقش و عملکرد دولت نسبت به روند توسعه و حل معضلات مردم اقدام کرده‌اند. تحقیقات نشان می‏دهد در حال حاضر با توجه به انبوه چالش‏هایی که پیش‏روی تامین اجتماعی و توسعه قرار دارد، دولت‏ها به دلیل ناکارآیی و روبه‏رو شدن با سختی و دشواری‌ها، نتوانسته‏اند آن چالش‏ها را مهار کنند و از میان ببرند. همین تحقیقات با توجه به عملکرد بنیادها و موسسه‌های خیریه که سهم بسزایی در کاهش مشکلات انسانی در سراسر جهان داشته‏اند، تاکید دارد در تحقیقات و پژوهش‌های دانشگاهی و مباحث عمومی این خدمات نادیده انگاشته شده‏اند. به طور نمونه در آمریکا، بریتانیا، فرانسه و روسیه در نظر دارند بخش خصوصی را که فعالیت‏های خیریه داوطلبانه دارد با بخشی از هزینه‏های دولتی را در امور تامین اجتماعی جایگزین کنند. همچنین در کشورهای توسعه‌یافته به بنیادهای غیردولتی به عنوان عامل تعیین‌کننده در مشارکت دادن مردم در روند توسعه می‏نگرند، بنابراین تجدید نظر در شناخت اصولی و ارزیابی بنیادهای خیریه و غیرانتفاعی، یک نیاز عینی و ضروری و نه یک نظریه محض به شمار می‏آید. توجه به امر پژوهش در مساله خیریه بنیاد خیریه به یک علم تبدیل شده و به نام علم «امور بنیادها و سازمان‌ها» اشتهار دارد و دارای اصول، مبانی، تئوری، محققان و نویسندگانی است. امروزه قلمرو فعالیت‏های سازمان‌ها و بنیادهای خیریه از کشورها فراتر رفته و بعد جهانی پیدا کرده است، ولی متاسفانه کتابخانه اسلامی فاقد آثار تحقیقی قابل توجه در این زمینه است و آنچه از نشریات و آثار جمعیت‏ها و بنیادهای خیریه در کشورهای اسلامی در دسترس است فاقد جنبه تحقیقی، آماری و پژوهشی است. به‌رغم اینکه علم بنیادهای خیریه یکی از رشته‏های تحصیلات عالیه است و موسسه‏های جهانی نظیر بانک جهانی و مراکز مطالعاتی دانشگاه‏ها، اقدام به تحقیق درباره بنیادهای امور خیریه به طور دقیق و گسترده کرده‏اند، ولی کشورهای اسلامی از جمله ایران به جز بررسی‌ها و تحقیقاتی که عمدتا از بعد جامعه‌شناسی در دانشگاه‏های ایران بوده است، در این زمینه کار مطلوبی ارائه نداده‏اند که نشان از ضعف در عملکرد اطلاع‌رسانی و برنامه‌ریزی و توسعه یافتگی آن کشورها است و لذا بسیاری از محققان با کمبود منابع و کتب و گزارش‏های تحقیقی در این زمینه روبه رو می‌شوند. وضع قانونگذاری بنیادهای خیریه رویکرد و اهتمام مردم به انجام امور خیریه و نیکوکاری باعث شده قانونگذاران در ایران اقدام به وضع قوانین و مقررات جدید در چارچوب قوانین وقف کنند و بر اساس آن بنیادهای خیریه رسما تشکیلات خود را به ثبت برسانند. در اینجا به پاره‏ای از قوانین و مقررات مربوط به بنیادهای خیریه اشاره می‌شود: مرجع رسمی انجمن‌های خیریه: ماده 1. قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه (مصوب 1363 ه ش) در مورد مسوولیت‌های سازمان چنین تصریح می‏کند: 3. اداره امور موسسات و انجمن‌های خیریه‏ای که از طرف دولت یا دیگر مراجع ذی‌صلاح به سازمان محول بشود. 4. اداره موسسات و انجمن‌های خیریه‏ای که به تشخیص دادستان محل، فاقد مدیر باشد - تا تعیین تکلیف از طرف دادگاه - ضم امین در موسسات و انجمن‌های خیریه‏ای که به تشخیص دادستان محل، مدیر آن فاقد صلاحیت باشد - تا تعیین تکلیف از طرف دادگاه - و همچنین است در صورت نبودن یا عدم صلاحیت ناظر - در مواردی که ناظر پیش‌بینی شده باشد. همچنین در ماده 6 آیین‌نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه (مصوب 1365 ه. ش) آمده: اداره موسسات و انجمن‌های خیریه‏ای که از طرف دولت یا دیگر مراجع ذی‌صلاح به عهده سازمان یا واحدهای تابعه گذاشته شده یا می‏شود، طبق اساسنامه مصوبه هریک خواهد بود و در مورد دیگر موسسات خیریه با توجه به قانون مالیات‌های مستقیم، چنانچه موسسات خیریه با توجه به قانون مالیات‌های مستقیم جهت مفاصاحساب مالیاتی یا به هر دلیل دیگری که احتیاج به گواهی داشته باشند مراجعه کنند، ادارات اوقاف و امور خیریه می‏توانند نحوه عملکرد اینگونه موسسات را بررسی و در صورت تایید، گواهی صادر کنند. در تبصره این ماده نیز آمده است: گواهی فوق به موسسات خیریه‏ای داده خواهد شد که در اساس‌نامه آنها پیش‌بینی شده باشد در صورت انحلال موسسه، اموال و دارایی آن به اجازه نماینده ولی فقیه، صرف امور خیریه شود.