دو قدم مانده تا صبح
وقت شمردن جوجهها رسید
مریم عابدینی ۲ شب دیگر ایرانیان، مطابق با رسم و آیین هر ساله شان دور هم مینشینند تا طولانیترین شب سال را کنار خانواده و دوستان شان به صبح برسانند. هر چند ملزومات زندگی مدرن و شهری امروز ما و قیمتهای صعودی اقلام خوراکی مورد استفاده در این شب ممکن است بسیاری از افراد را از برگزاری این شب منصرف کرده باشد اما چله نشینی و گرامیداشت این شب کمتر از خاطر کسی پاک میشود. فارغ از آنکه افراد شاغل خانواده باید فردای شب یلدا مانند هر روز بر سر کارشان حاضر شوند یک دور هم نشینی ساده به جایی بر نمیخورد.
مریم عابدینی 2 شب دیگر ایرانیان، مطابق با رسم و آیین هر ساله شان دور هم مینشینند تا طولانیترین شب سال را کنار خانواده و دوستان شان به صبح برسانند. هر چند ملزومات زندگی مدرن و شهری امروز ما و قیمتهای صعودی اقلام خوراکی مورد استفاده در این شب ممکن است بسیاری از افراد را از برگزاری این شب منصرف کرده باشد اما چله نشینی و گرامیداشت این شب کمتر از خاطر کسی پاک میشود.
فارغ از آنکه افراد شاغل خانواده باید فردای شب یلدا مانند هر روز بر سر کارشان حاضر شوند یک دور هم نشینی ساده به جایی بر نمیخورد. شبی که قرار است با آجیل، هندوانه و انار و بگو و بخندها به صبح برسد.
فلسفه شب یلدا چیست؟
ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز را که طولانیترین و تاریکترین شب در طول سال است تا سپیده دم بیدار میمانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم میکنند. در ایران و سرزمینهای همفرهنگ مجاور، از شب آغاز زمستان با نام «شب چله» یا «شب یلدا» نام میبرند که همزمان با شب انقلاب زمستانی است. به علت دقت گاهشماری ایرانی و انطباق کامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سالها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سیام آذر و بامداد یکم دی است. هرچند امروزه برخی به اشتباه بر این گمانند که مراسم شب چله برای رفع نحوست بلندترین شب سال برگزار میشود؛ اما در باورهای کهن ایرانی هیچ روز و شبی، نحس و بدیمن شناخته نمیشده است. جشن شب چله، همچون بسیاری از آیینهای ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد.خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز به پایینترین نقطه افق جنوب شرقی میرسد که موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب میشود. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید بار دیگر به سوی شمال شرقی باز میگردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کاهش شب است. به عبارت دیگر، در ۶ ماهه آغاز
تابستان تا آغاز زمستان، در هر شبانهروز خورشید اندکی پایینتر از محل پیشین خود در افق طلوع میکند تا در نهایت در آغاز زمستان به پایینترین حد جنوبی خود با فاصله ۵/۲۳ درجه از شرق یا نقطه اعتدالین برسد.pic۱
از این روز به بعد، مسیر جابهجاییهای طلوع خورشید معکوس شده و دوباره به سوی بالا و نقطه انقلاب تابستانی باز میگردد. آغاز بازگشتن خورشید به سوی شمالشرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته میشد به طوری که آن را گرامی و فرخنده میداشتند. باوری بر این مبنا نیز بین مردم رایج بود که در شب یلدا، قارون (ثروتمند افسانه ای)، در جامه کهنه هیزم شکنان به در خانهها میآید و به مردم هیزم میدهد، و این هیزمها در صبح روز بعد از شب یلدا، به شمش زر تبدیل میشود، بنابراین، باورمندان به این باور، شب یلدا را تا صبح به انتظار از راه رسیدن هیزم شکن زربخش و هدیه هیزمین خود بیدار میماندند و مراسم جشن و سرور و شادمانی بر پا میکردند.
در گذشته، آیینهایی در این هنگام برگزار میشده است که یکی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی که از لازمههای آن، حضور کهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز بوده است و همچنین خوراکیهای فراوان برای بیداری درازمدت که همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند.
مفاهیم دینی در شب چله
بسیاری از ادیان نیز به شب چله مفهومی دینی دادند. در آیین میترائیسم، نخستین روز زمستان به نام «خوره روز» (خورشید روز)، روز تولد مهر و نخستین روز سال نو به شمار میآمده است و امروزه کارکرد خود را در تقویم میلادی که ادامه گاهشماری میترایی است و حدود چهارصد سال پس از مبدا میلادی به وجود آمده؛ ادامه میدهد. فرقههای گوناگون عیسوی، با تفاوتهایی، زادروز مسیح را در یکی از روزهای نزدیک به انقلاب زمستانی میدانند و همچنین جشن سال نو و کریسمس را همچون تقویم کهن سیستانی در همین هنگام برگزار میکنند.pic۲
روایت دیگری هم هست که میگوید مبدا سالشماری تقویم کهن سیستانی از آغاز زمستان بوده و جالب اینکه نام نخستین ماه سال آنان نیز «کریست» بوده است. منسوب داشتن میلاد به میلاد مسیح، به قرون متأخر باز میگردد و پیش از آن، آنگونه که ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه نقل کرده است، منظور از میلاد، میلاد مهر یا خورشید است. نامگذاری نخستین ماه زمستان و سال نو با نام «دی» به معنای دادار یا خداوند از همان باورهای میترایی سرچشمه میگیرد.
نخستین روز زمستان در نزد خرمدینانی که پیرو مزدک، بودهاند، سخت گرامی و بزرگ دانسته میشد و از آن با نام «خرم روز» یاد میکرده و آیینهایی ویژه داشتهاند. این مراسم و نیز سالشماری آغاز زمستانی هنوز در میان برخی اقوام دیده میشود که نمونه آن تقویم محلی پامیر و بدخشان (در شمال افغانستان و جنوب تاجیکستان) است. همچنین در تقویم کهن ارمنیان نیز از نخستین ماه سال نو با نام «ناواسارد» یاد شده است که با واژه اوستایی «نوسرذه» به معنای «سال نو» در پیوند است.
هرچند برگزاری مراسم شب چله و میلاد خورشید در سنت دینی زرتشتیان پذیرفته نشده است؛ اما خوشبختانه اخیرا آنان نیز میکوشند تا این مراسم را همچون دیگر ایرانیان برگزار کنند. البته در تقویم نوظهوری که برخی زرتشتیان از آن استفاده میکنند و دارای سابقه تاریخی در ایران نیست، زمان شب چله با ۲۴ آذرماه مصادف میشود که نه با تقویم طبیعی انطباق دارد و نه با گاهشماری دقیق ایرانی و نه با گفتار ابوریحان بیرونی که از شب چله با نام «عید نود روز» یاد میکند. از آنرو که فاصله شب چله با نوروز، نود روز است.
جشن یلدا در ایران امروز اما با متلگویی که نوعی شعرخوانی و داستانخوانی است، اجرا میشود و پیرترها برای همه قصه تعریف میکنند آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوههای گوناگون است که همه جنبه نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند، در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. pic۳
فلسفه خوراکیهای شب یلدا
اما شب یلدا فقط دور همنشینی و مرور خاطرهها نیست، علاوه بر آداب و رسوم شامل رسوم تغذیهای خاص خود نیز است.
در ایران باستان برای دی ماه چهار جشن وجود داشت که شامل روزهای اول، هشتم، پانزدهم و بیست و سوم این ماه بود. اما امروزه ایرانیان تنها نخستین روز دی ماه، یعنی طولانیترین شب اول زمستان را که آخرین شب پاییز، پایان قوس و آغاز جدی است جشن میگیرند.
پیشینیان بر این باور بودند که در این شب فرشته بدیها (اهریمن) با فرشته خوبیها (امشاسپندان) به جنگ میپردازد و در این نبرد طولانی فرشته خوبیها اهریمن را شکست میدهد و صبح، پس از زاده شدن دوباره خورشید (پیروزی روشنایی بر تاریکی) آغاز میشود.
انتخاب مواد غذایی خاصی از بین سایر مواد غذایی و تاکید برقرار دادن این مواد غذایی بر سر سفره شب یلدا نه تنها یک رسم، بلکه نکات تغذیه ای خاصی را دنبال میکند که در اینجا به این نکات میپردازیم:
هندوانه؛ یکی از ارکان سفره شب یلدا، میوه هندوانه است که همیشه به شیوههای جذابی تزیین میشود.هندوانه یادآور گرمای تابستان و حرارت است. باور بر این است، اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان طولانی، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد و این باور، با خواص هندوانه که سرشار از ویتامینهای A و B و C است، مطابقت دارد.
۹۰ درصد بافت هندوانه از آب تشکیل شده است، در نتیجه برای رفع عطش بسیار مفید است. به علت فراوانی آب در این محصول، برای جلوگیری و دفع سنگ کلیه، خوردن آن بسیار توصیه شده است. هندوانه منبع غنی از بتاکاروتن و لیکوپن است که این مواد از آنتیاکسیدانهای طبیعی هستند و همانطور که اثبات شده است آنتی اکسیدانها ترکیباتی هستند که از بروز سرطانها در انسان جلوگیری میکنند، پس این باور که با خوردن هندوانه بیماری کمتر به سراغ ما میآید در وجود این آنتیاکسیدانها نهفته است.
هندوانه از بروز آسیبهای پوستی در اثر نور جلوگیری میکند. موجب دفع بیشتر و سریع مواد زاید از بدن میشود، و به شادابی و طراوت پوست میانجامد. درصد کمی قند دارد و میزان کالری آن بسیار پایین است، اما نکته مهم در این جاست که همیشه هندوانه را به عنوان میان وعده مصرف کنید، نه به همراه غذا زیرا در هضم و جذب اختلال ایجاد میکند.
انار؛ این میوه در سفره شب یلدا نماد شادی و زایش است. انار میوهای است که از قدیم از آن به عنوان میوهای خونساز یاد میشد. به افرادی که رنگی مهتابی و از نظر جثه رنجور بودند، توصیه میشد که آب انار بنوشند.
امروزه اثبات شده انار سرشار از ویتامین ث است که سبب تقویت سیستم ایمنی بدن و تصفیه کننده خون و سرشار از آهن است، در نتیجه موجب افزایش انرژی و خون سازی در بدن فرد میشود و تصفیه خون مانند زندگی یا زایش دوباره انسان است، به همین علت انار را نماد زایش و شادی میدانند.
آجیل؛ آجیل شب یلدا شامل پسته، بادام، گردو، فندق و در بعضی مناطق کشور از میوههای خشک نیز به عنوان آجیل شب یلدا استفاده میشود. آجیل به عنوان سالمترین تنقلات شناخته شده و دارای فیبر بالا است که در درمان یبوست، چاقی، انواع سرطانها از جمله سرطان معده و روده بسیار موثر است.
آجیل دارای انواع ویتامینهای گروه E و B، روی، کلسیم، فسفر و پتاسیم، منیزیم، ویتامین A و پروتئین است که وجود این مواد در بدن موجب افزایش تراکم استخوان و جلوگیری از ریزش مو و چین و چروک پوست، درمان افسردگی، افزایش قدرت بینایی و رفع خستگی و گرفتگی عضلات میشود.
ارسال نظر