مفهوم هزینه فرصت

مرتضی زارع
کارشناس اقتصادی

فرض کنید شما یک مکانیک ماهر هستید. آخر هفته به خانواده قول داده‌اید که با آنها به پارک بروید. روزهای پنج‌شنبه شما تا ظهر کار می‌کنید. پنج‌شنبه این هفته درست وقتی که می‌خواهید مغازه خود را ببندید یک نفر با یک ماشین لوکس می‌آید و به شما می‌گوید ماشین من نقص پیدا کرده و اگر شما آن را برای من درست کنید 700 هزار تومان دستمزد خواهم داد. اما شما طبق قولی که به خانواده داده‌اید به او می‌گویید انجام این امر برای شما مقدور نیست. بعد از ظهر آن روز شما با خانواده به پارک می‌روید و 100 هزار تومان در پارک خرج می‌کنید. شما با انتخاب پارک رفتن با خانواده فرصت استفاده از تخصص خود و کسب درآمد را از دست داده‌اید. آیا این انتخاب برای شما مجانی تمام شده؟ شاید در نگاه اول بگویید بله، کسی که پولی از من نگرفته یا من نهایتا 100 هزار تومان امروز خرج کرده‌ام؛ اما در مفهوم اقتصادی این عمل برای شما هزینه‌ای بیش از این داشته است. شما با انتخاب خود، امکان کسب درآمد 700 هزار تومانی را از خود سلب کرده‌اید.

اگر این مبلغ را با هزینه 100 هزار تومان خرج شده در پارک جمع کنید، شما در کل امروز 800 هزار تومان از درآمد خود را از دست داده‌اید. به بیان دیگر هزینه‌ ناشی از ازدست رفتن فرصت کار شما 800 هزار تومان بوده است. در مفاهیم اقتصادی به هزینه از دست رفتن منافع یک فرصت برای پرداختن به یک فرصت دیگر، «هزینه فرصت» گفته می‌شود. این مفهوم به‌قدری حائز اهمیت است که سابقه تاریخی آن به اوایل قرن نوزدهم برمی‌گردد. شما با محاسبه هزینه فرصت هر انتخاب، به ابزاری قدرتمند برای بهترین انتخاب ممکن مجهز می‌شوید. شاید اگر در مثال بالا فرد با خانواده تماس می‌گرفت و با این توضیح هزینه عدم انتخاب کار را شرح می‌داد، خانواده انتخاب دیگری می‌کرد.

هزینه فرصت یک مفهوم عالی برای تصمیم‌گیری و ارزیابی در مورد انتخاب بین چند گزینه است. این مفهوم به شما این بینش را می‌دهد تا در انتخاب‌های خود سود و زیان را با روش موثرتری بررسی کنید و از منابع در دسترس خود مثل زمان بهترین استفاده را بکنید. جهت فهم بهتر موضوع، چند مثال دیگر می‌زنیم. نخست یک چارچوب مشخص برای محاسبه هزینه‌ها باید در نظر گرفت. این چارچوب مبنای اصلی ما در محاسبه هزینه فرصت و سپس انتخاب درست است. قانون اقتصادی ما این است که اگر ما پول یا سرمایه مشخصی داریم و بین انتخاب چند گزینه مردد هستیم تنها در صورتی هزینه فرصتی نخواهیم پرداخت که درآمد حاصل از انتخاب هر یک از این گزینه‌ها، با صرف کردن یک سرمایه یکسان برابر باشد. وگرنه ما حتما هزینه فرصت از دست رفته خواهیم داشت. برای مثال فرض کنید شما یک زمین کشاورزی دارید، در این زمین شما هم می‌توانید گوجه بکارید و هم سیب زمینی. سرمایه کاشت هر دو محصول یکسان است. حال انتخاب شما در این مورد تصمیم برای کشت گوجه یا سیب زمینی است. به شما گفته می‌شود از کشت گوجه 50 تن محصول حاصل می‌شود و اگر سیب‌زمینی بکارید 70 تن محصول به‌دست خواهید آورد. هزینه تولید هر دو محصول که یکسان است، اما قیمت این دو محصول باید به نسبت 7 به 5 گوجه به سیب‌زمینی باشد. در این صورت شما چه گوجه بکارید و چه سیب‌زمینی سود یکسانی به‌دست می‌آورید. اما اگر شما بدون توجه به نسبت قیمت‌ها در بازار، تولید گوجه را به سیب‌زمینی ترجیح داده و برای مثال مشخص شود در بازار، گوجه به قیمت تنی یک میلیون تومان و سیب زمینی تنی 800 هزار تومان به فروش می‌رسد، با تولید گوجه 50 میلیون تومان نصیب شما شده است، در صورتی که اگر سیب‌زمینی کشت می‌کردید 56 میلیون تومان نصیب شما می‌شد. تحت این شرایط هزینه فرصت از دست رفته تولید سیب‌زمینی برای شما 6 میلیون تومان خواهد بود.

مثال‌های متعدد دیگری نیز می‌توان برای بیان هزینه فرصت ابراز کرد. اصطلاح هزینه فرصت تنها برای کالاهای مادی به کار نمی‌رود. برای مثال اگر شما دیدن پخش مستقیم یک فوتبال را به دیدن یک برنامه طنز ترجیح می‌دهید در اصطلاح اقتصادی، هزینه فرصت دیدن فوتبال برای شما بیش از تماشای برنامه طنز بوده است، بنابراین شما دیدن فوتبال را انتخاب کرده‌اید. در اینجا سرمایه شما برای اختصاص به یکی از این 2 برنامه، زمان شما بوده است و برآورد کردید منفعت شما که در اینجا همان حس رضایتمندی یا مطلوبیت از دیدن یکی از دو برنامه است، در دیدن فوتبال بیش از تماشای برنامه طنز است؛ بنابراین برنامه فوتبال را ترجیح داده‌اید.

شما در طول روز بین فعالیت‌های مختلف مادی و معنوی، ابتدا به هر کدام یک هزینه نسبت می‌دهید و بعد از بین گزینه‌های خود، موردی را که بالاترین هزینه فرصت دارد یا بیشترین منفعت را عاید شما می‌کند برمی‌گزینید. محاسبه هزینه به مفهوم اقتصادی آن، چیزی فراتر از مفهوم حسابداری است. برای نمونه در مثال آخر شما نمی‌توانید با استفاده از اعداد و ارقام حسابداری هزینه انتخاب‌های خود را محاسبه کنید یا در مثال مزرعه در چارچوب حسابداری شما یک بنگاه داشته‌اید که یک محصول تولید کرده و با قیمتی فروش رفته که ضرری هم نکرده اید. اما در چارچوب اقتصادی شما از دید بالاتری به قضیه نگاه می‌کنید. شما باید مشخص کنید چه محصولی را با چه قیمتی تولید کنید که بیشترین منفعت را برای شما داشته باشد. با این بینش شما از منابع خود در بهترین زمان و مکان استفاده می‌کنید و اگر غیر از این کار را انجام دهید جایی دیگر، فرصتی دیگر برای شما وجود داشته که از آن استفاده نکرده‌اید.