9 گام کلیدی در تبیین، توسعه و اجرای سیاست بازآفرینی شهری

دکتر محمدسعید ایزدی
معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت عمران و بهسازی شهری ایران

در راستای توجه دولت یازدهم به ارتقای کیفیت زندگی شهروندان در سراسر نقاط کشور، وزارت راه و شهرسازی با ارزیابی و آسیب شناسی سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات به عمل آمده در حوزه بهسازی و نوسازی شهری و همچنین بازخوانی شهر امروز و شناخت صحیح مسائل و مشکلات گریبانگیر شهرها، با آگاهی از مسائل و چالش‌های پیش رو و نیز ظرفیت‌های موجود، سیاست جدیدی را در قالب یک دستورکار شهری نوین با عنوان بازآفرینی شهری ارائه کرده است . در این سیاست، ارتقای شاخص‌های زیست پذیری و کیفیت زندگی شهری با رویکرد همه جانبه، مشارکتی، فرایند مبنا، راهبردی، شهرنگر و اجتماع محور مورد توجه قرار گرفته است. شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران به عنوان نهاد متولی تبیین، توسعه و اجرای این سیاست در طول سه سال گذشته نه گام کلیدی در این زمینه برداشته است.

گام اول - تبیین چارچوب نظری، تدوین اصول، مبانی، سیاست‌ها و راهبردهای بازآفرینی شهری؛ در قالب سند ملی راهبردی احیا، بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری ( مصوب شهریور ماه 1393 هیات وزیران، در راستای ماده 16 قانون حمایت از احیا، بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری مصوب 1388) عدم همسویی سیاست‌ها و اقدامات دستگاه ها، فقدان سیاستگذاری یکپارچه و روشن در مواجهه با مسائل بافت‌های ناکارآمد شهری و عدم همکاری‌های میان بخشی به عنوان سه آسیب اصلی، زمینه ساز تدوین سند ملی بازآفرینی شهری شد. در این سند که توسط گروهی از متخصصان کشور و با همفکری و هم اندیشی جمع گسترده‏ای از صاحبان اندیشه و مدیران با تجربه تهیه شد، شش اصل، مورد توجه ویژه بوده است. این سند که با هدف ایجاد وحدت رویه بین همه کنشگران دخیل در سطح ملی تنظیم شده، با طرح صحیح مسئله، چشم‏انداز، اهداف کلان، اصول هادی، سیاست‏ها و راهبردهای مواجهه با این مسئله و ساختار اجرایی آن را تشریح و تبیین کرده است:

1- اتخاذ رویکرد جامع و همه جانبه به ویژه از ابعاد فرهنگی - اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و فضایی - کالبدی به موضوع

2- توجه به ایجاد شبکه همکاری مشترک بین همه کنشگران دخیل با تعیین سهم و نقش آنها و ایجاد بستری برای اقدام جامع مشترک در چارچوب یک نظام هماهنگ در سیاستگذاری توسعه شهری

3- تبیین نقش محوری مردم با تاکید بر تنظیم برنامه‌ها و طرح‌ها براساس خواست و نیاز واقعی اجتماعات محلی، تعیین سهم و نقش دولت، شهرداری و بخش خصوصی و همچنین حلقه‌های نهادی مفقوده میان آنها

4-گونه شناسی صحیح عرصه‌های ناکارآمد و تبیین سیاست‌های مواجهه متناسب با هرگونه

5- توجه به برنامه‌های پیش نگری و پیشگیری همزمان با برنامه‌های درمان

6- جلب مشارکت ساکنان با اتخاذ برنامه‌های ارتقای توانمندی‌های آنان برای پذیرش این نقش

گام دوم - تشکیل شبکه همکاری مشترک در سطح ملی، استانی و شهری ( ستاد ملی بازآفرینی شهری و ستادهای متناظر؛ با حضور 22 دستگاه و نهاد عضو، با هدف ایجاد وحدت رویه در سیاستگذاری، برنامه ریزی و اجرا) با تشکیل 28 جلسه ستاد ملی و اتخاذ 311مصوبه، راه‌اندازی 4 کارگروه تخصصی و تصویب 5 دستورالعمل و آیین نامه اجرایی و ابلاغ به دستگاه‌های مربوطه، تشکیل 130 جلسه ستاد استانی و 269 جلسه ستاد شهرستان از سال 94 تاکنون با 980 مصوبه با توجه به تعدد دستگاه‌های دخیل و عدم همگرایی و هماهنگی سیاست ها، برنامه‌ها و اقدامات نهادهای ذی مدخل، تشکیل شبکه‌ای از این کنشگران برای همراستاسازی سیاست ها، هماهنگی اقدامات، هم افزایی منابع و تبیین برنامه اقدام جامع مشترک در سطح ملی ( ستاد ملی ) و ستادهای متناظر استانی و شهری ضروری بود .

تشکیل ستاد ملی بازآفرینی شهری که با همت وزیر راه و شهرسازی هر 15 روز یکبار تشکیل می‌شود، سبب ایجاد عزم ملی بین همه دستگاه‌های دخیل و نمایندگان آنها در سطح استانی و شهری شده است . تاکنون 28 جلسه ستاد ملی تشکیل شده و بالغ بر 295 مصوبه داشته است . تشکیل کارگروه‌های تخصصی پنج گانه زیر مجموعه ستاد ملی (کارگروه‌های پیشگیری، اجتماعی، اقتصادی، مدیریت روستاهای واقع در حریم) و همچنین انعقاد تفاهم نامه‌های همکاری مشترک از جمله مهمترین اقدامات همسوکننده دستگاه‌ها و نهادهای عضو ستاد ملی است.

گام سوم - تدوین برنامه جامع بازآفرینی شهری برای 2700 محله؛ بر اساس مطالعات انجام شده در 495 شهر مشتمل بر 60 هزار هکتار بافت‏های میانی 1000 محله، در 168 شهر با وسعت 25 هزار هکتار بافت تاریخی 600 محله و در 91 شهر با وسعت 45 هزار هکتار سکونتگاه غیر رسمی و 1100 محله و همچنین تهیه برنامه عملیاتی برای 272 محله در83 شهر در سال 95 ( 58 محله تاریخی، 27 محله ناکارآمد میانی و 187 محله در سکونتگاه‌های غیر رسمی) برای نخستین بار در کشور پس از دو دهه اجرای سیاست‌های بهسازی و نوسازی شهری، شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری بر پایه مطالعات انجام شده، سیاست‌ها و اولویت‏های وزارت‏خانه متبوع در حوزه توسعه شهری -از مسائل کلان تا خرد- و شناخت صحیح مسائل و ظرفیت‏های توسعه محلی، به تدوین برنامه جامعی برای شهرهای هدف و در هر شهر برای محدوده‏ها و محله‏های هدف برنامه‏های بهسازی و نوسازی شهری پرداخته و در این فرایند هفت گام اساسی پیموده است:

1- تعیین شهرهای هدف و دارای اولویت در استان‌های کشور بر اساس شاخص‌های کمی و کیفی مدون

2- تعیین محلات و محدوده‌های هدف ودارای اولویت برنامه ریزی و اقدام بر حسب گونه

3- تبیین برنامه اقدام در محدوده‌ها و محله‌های هدف در حوزه‌های توسعه و ارتقای زیر ساخت، خدمات ارتقای فضاهای شهری و توسعه قلمرو عمومی، بهسازی و نوسازی مسکن، ابزارسازی، نهادسازی، ظرفیت سازی، شبکه سازی و ارتقای توانمندی‌های ساکنان

4- تعیین اولویت‌های انجام هر یک از اقدامات با توجه به خواست و نیاز ساکنان و امکان سنجی تحقق برنامه

5- تبیین نقش و سهم نقش آفرینان در اجرای هر یک از اقدامات با تاکید بر همکاری و مشارکت همه گروه‌های دخیل

6- بودجه ریزی اهرمی برای ترغیب و تشویق سایر دستگاه‌ها و بهینه سازی استفاده از منابع دولتی

7- تلاش برای نهادینه کردن این فرایند از طریق مستندسازی و ایجاد پایگاه داده، آموزش، ترویج و اطلاع رسانی و تبیین نظام نظارت، پایش و ارزیابی

گام چهارم - ظرفیت سازی و نهادسازی؛ با تبیین نقش و سهم کنشگران دخیل (دولت به عنوان سیاستگذار، حمایت کننده و تسهیلگر، شهرداری‌ها به عنوان نهاد محوری مدیریت برنامه‌های عملیاتی و بخش خصوصی به عنوان مجری) تقویت نقش سازمان‌های مردم نهاد (سمن ها)، هیات‌های امنا، تسهیلگران، شورایاری‌ها و شورای معتمدان محلی (راه‏اندازی دفاتر تسهیلگری در 15 شهر) زمینه سازی حضور بخش خصوصی با تبیین ساختار نهاد توسعه گر در محله‌های هدف (هماهنگ کننده مجریان، مدیریت ریسک سرمایه‌گذاری و ضمانت کیفیت و خدمات حرفه‌ای در محدوده‌های هدف، تامین کننده منابع مالی، مدیریت و راهبری برنامه‌های مشارکت با ساکنان و مالکان)

گام پنجم - فراهم کردن ابزارهای مالی و قانونی پشتیبان برنامه‌های بازآفرینی شهری ( ابزار سازی)؛ با تدوین بخش نامه اجرایی تبصره 2 ماده هفت قانون حمایت از احیا، بهسازی و نوسازی، به منظور تدوین روش‌های مختلف تامین منابع اجرای طرح‌های بازآفرینی با تشکیل صندوق بازآفرینی شهری، راه‌اندازی موسسات پس انداز و تسهیلات مسکن در بافت‌های ناکارآمد شهری، مدیریت منابع غیر نقدی (دارایی ها)، صندوق‌های نیکوکاری، تامین مالی خرد از طریق راه‌اندازی صندوق‌های خرده وام، اختصاص منابع یارانه‌ای در اختیار بانک مسکن به تسهیلات نوسازی (ده میلیارد ریال مندرج در قانون بودجه سال 1396)، تنوع بخشی و اولویت دادن به استفاده از تسهیلات بانکی به متقاضیان نوسازی و سایر ابزارهای مالی با محوریت بانک مسکن به عنوان بانک توسعه‌ای (تصویب کاهش نرخ سود وام 160 میلیونی برای خانه اولی‏ها تا ۹ درصد و برای ساکنان بافت‏های فرسوده تا 8 درصد، اعطای بیش از 21هزار تسهیلات مشتمل بر وام نوسازی، ودیعه مسکن و مقاوم سازی در چارچوب مصوبه اعطای تسهیلات نوسازی مصوب هیات وزیران)، اختصاص 9 ردیف خاص تملک دارایی طرح‌های عمرانی با اعتبار4700 میلیارد ریال در چارچوب نظام بودجه ریزی اهرمی مصوبه هیات وزیران، ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی، شورای اجتماعی، شورای عالی معماری و شهرسازی، بانک مرکزی، مجلس شورای اسلامی ( برنامه ششم و بودجه سال‌های 95 و 96 ) و نیز تدابیر ابلاغی مقام معظم رهبری از مهم ترین ابزارهای قانونی فراهم شده در این دوران اند.

گام ششم - طرح ریزی بازآفرینی شهری؛ با تهیه طرح در بافت‏های تاریخی و میانی در 244 شهر و سکونت گاه‏های غیر رسمی در 91 شهر، تهیه طرح‏های ویژه در چهار شهر مشهد، قم، شیراز و چابهار و دو مرکز تاریخی شیراز و دزفول به عنوان پایلوت برنامه‌های ویژه حفاظت، تدوین برنامه جامع مدیریت اقدام مشترک دستگاه‏ها در شهرهای استان سیستان و بلوچستان و بندر عباس در استان هرمزگان

با آسیب شناسی به عمل آمده که حاکی از ناکارآمدی طرح‌های تهیه شده به شیوه‌های رایج است، نظام طرح ریزی در این فرایند دچار تحولی عظیم شده است . طرح‌های پروژه محور، کمی، کالبدمبنا، غیرمنعطف و طرح‌هایی که بی‌توجه به خواست و نیاز مردمند کنار گذاشته شده و علاوه بر محتوای جدید در یک نظام طرح ریزی نوین، فرایندمحور، دارای ابعادی منعطف تر، شهرنگر، محله مبنا، مشارکتی و منطبق با خواست و نیاز ساکنان تدوین و به اجرا گذاشته شده اند. در شیوه نامه جدید علاوه بر بازشناسی محدوده‌های ناکارآمد بر اساس دستورالعمل جامع جدید، شناخت واقعی مسائل و مشکلات این مناطق (تقاضا محور)، تعیین نقش و سهم این مناطق در سیاست‌های توسعه شهری، تعیین اولویت ها، ظرفیت سنجی، توان سنجی و تبیین سیاست‌های مواجهه با هرگونه از مناطق یادشده در مقیاسی شهرنگر به ارائه برنامه‌های عملیاتی متناسب با هر گونه در یک نظام برنامه ریزی پائین به بالا در مقیاس محله می‌پردازد . طرح‌های نوین بازآفرینی شهری در این چارچوب ضمن برخورداری از نگاه شهری و سرزمینی، به مولفه‌های واقعی زندگی ساکنان این مناطق در مقیاس و فرایندی حقیقی می‌پردازند . تهیه طرح تجدیدنظر در برنامه نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی، طرح و برنامه حفاظت و باززنده سازی بافت تاریخی شیراز، طرح جامع بازآفرینی شهر رشت، برنامه جامع اقدام مشترک در بندر عباس و پنج شهر دارای اولویت استان سیستان و بلوچستان ( چابهار، کنارک، ایرانشهر، زابل و زاهدان ) از اقدامات ویژه با رویکرد نوین است که در این دوره به انجام رسیده.

گام هفتم - اجرای برنامه‌های بازآفرینی شهری؛ اجرای بیش از 279 پروژه نوسازی، توسعه خدمات و زیرساخت‏های شهری. از این میان 137 پروژه با اعتبار1400 میلیارد تومان پایان یافته که شامل اجرای 22 پروژه آموزشی، 16 پروژه مراکز بهداشتی-درمانی، 47 پروژه بهسازی و نوسازی معابر، 9 پروژه پارک و فضاهای سبز، 11 پروژه ارتقای تاسیسات و خدمات شهری، 17 پروژه خدمات ورزشی، 42 پروژه کتابخانه و خانه محله و 115 پروژه مسکونی در سراسر کشور است. از میان 279 پروژه، 142 پروژه نیز مربوط به برنامه سال 1395 است که با اعتبار 1900 میلیارد تومان در حال اجراست. خرید و مرمت بیش از 120 ساختمان ارزشمند به منظور حفاظت و بهره برداری مجدد نیز از اقدامات حوزه حفاظت است. طی سال 95 در 37 شهر کشور هم افزا با منابع ملی، 370 میلیارد ریال از منابع استانی و مدیریت شهری برای اجرای طرح‌ها و برنامه‌های بازآفرینی شهری هزینه شده است. به دنبال آن وزارت راه و شهرسازی در یک نظام بودجه ریزی اهرمی، با اختصاص 6هزار میلیارد ریال منابع در اجرای طرح‌ها و برنامه‌های خود طی سه سال گذشته توانسته است بالغ بر 110هزار میلیارد ریال از منابع بخش خصوصی - نهادهای عمومی و مردمی را بسیج کند.

در رویکرد نوین با توجه به نقش دولت دراین فرایند به عنوان سیاستگذار، حمایت کننده و تسهیلگر، از تعریف و اجرای پروژه‌های بزرگ مقیاس، دولت محور، بی توجه به زمینه و ارزش‌های آن و با رویکرد کسب و کار به شدت پرهیز شده است . با این همه برای ترغیب بخش خصوصی، ارائه الگو به جامعه مخاطب و اجرای تعهدات دولت در بخش زیر ساخت و خدمات، مجموعه‌ای از برنامه‌ها و اقدامات اجرایی تعریف و عملیاتی شده اند . در این میان با توجه به ضرورت گسترش اقدامات و ایجاد جریان‌های خودیار، اجرای پروژه‌های خرد مقیاس با قابلیت اجرای سریع ،تاثیرگذار بر محیط پیرامون بر اساس خواست و نیاز ساکنان تعریف و تلاش شده است الگویی برای تداوم این جریان توسط سایر نهادهای مرتبط شود (پروژه‌های محرک توسعه ).

گام هشتم - ارتقای توانمندی‌های اجتماعی و اقتصادی شهروندان به ویژه گروه‏های آسیب‏پذیر؛ با همکاری سازمان‏ آموزش فنی و حرفه‌ای کشور برنامه توانمندسازی نیروی انسانی ساکنان محله‌های هدف از طریق ارائه آموزش‌های مهارتی و شغلی با هدف کارآفرینی، خود اشتغالی و احراز شغل مناسب از طریق برگزاری بیش از 30 هزار نفر ساعت دوره‏های آموزش مهارت‏های فنی- حرفه‏ای در محدوده‏های ناکارآمد شهری

گام نهم - نهادینه کردن سیاست ها، راهبردها و راهکارهای بازآفرینی شهری از طریق آموزش، گفتمان سازی، اطلاع رسانی و فعالیت‌های فرهنگی-ترویجی؛ با اجرای 155 دوره آموزشی که معادل 3650هزار نفرساعت در تهران و سراسر کشور، برگزاری بیش از 120 نشست تخصصی با راه‌اندازی خانه گفتمان شهر و معماری، برگزاری رویداد تجارب برتر بازآفرینی شهری در مقیاس ملی(جستار کیفیت) و بین‌المللی از طریق دبیرخانه کنفرانس وزرای مسکن و شهرسازی منطقه آسیا - اقیانوسیه، ایجاد شبکه‌های همکاری با دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی و سازمان‌های مردم نهاد فعال، ترجمه، تالیف و تدوین بیش از 45 عنوان کتاب و انتشار 50 شماره نشریه تخصصی هفت شهر و حمایت از پایان نامه‌های دانشجویی