سند ملی راهبردی بازآفرینی پایدار محدوده‌ها و محله‌های هدف برنامه‌های احیا، بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری با هدف جلب همکاری و مشارکت کلیه دستگاههای ذیربط در فرآیند بازآفرینی بافت‌های هدف شهر به منظور حفظ حقوق شهروندی ، ارتقای کیفیت زندگی، بازیابی هویت شهری و اعمال حکمروایی محلی و در جهت راهبری مدیریت یکپارچه و ایجاد وحدت رویه بین کلیه عوامل مرتبط در سطح ملی و محلی با رویکرد ضوابط شهرسازی و معماری ایرانی - اسلامی توسط وزارت راه و شهرسازی ( شرکت عمران و بهسازی شهری ایران ) و با هماهنگی وزارت کشور، سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری و شورای عالی استانها تهیه و به استناد اصل 138 قانون اساسی ، به تصویب هیأت دولت رسیده است. این سند مرجع تعاریف مشترک ، اهداف ، اصول ، راهبردها و سیاستهای دولت جمهوری اسلامی ایران در زمینه احیا، بهسازی و نوسازی شهری، ساماندهی سکونتگاههای غیر رسمی و توانمند سازی ساکنان در قالب دو دسته تدابیر مربوط به فرآیند بازآفرینی پایدار محدوده ها و محله های هدف برنامه های احیا ، نوسازی و بهسازی شهری است.
نظر به اینکه در اصول مختلف قانون اساسی و سند « چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۴» ، دستیابی به عدالت اجتماعی مورد تأکید قرار گرفته و مبارزه با فقر و محرومیت از اولویت های دولت است ، کم توجهی به سرنوشت بخشی از شهرنشینان کشور که از مسکن نامناسب‌، کمبود خدمات و زیرساخت‌های شهری و فقدان محیط اجتماعی سالم رنج می برند و با فقر نسبی و بیکاری گسترده مواجه هستند، فاقد هرگونه توجیه منطقی است . به همین دلیل دولت جمهوری اسلامی ایران گام‌های بلندی در جهت احیا، بهسازی و نوسازی شهری برداشته است . تجارب بیش از یک دهه فعالیت مستمر در این حوزه نشان دهنده آن است که بدون توجه به علل پیدایش و گسترش نواحی نابسامان شهری و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه با تأکید بر اقدامات صرفاً کالبدی در زمینه احیا ، بهسازی و نوسازی ، نمی توان برای این مسأله پیچیده راه حل ارائه داد.
از آن جا که احیا ، بهسازی و نوسازی شهری مستلزم اتخاذ سیاستهای چند وجهی در حوزه عمران ، خدمات و مسکن شهری و ارائه خدمات اجتماعی و اقتصادی به ساکنان این نواحی است، انجام این وظیفه به تنهایی از عهده یک دستگاه دولتی برنیامده و پیشبرد آن در مقیاس بزرگ و مؤثر ، مستلزم تعهد مشترک و هماهنگ مجموعه دستگاههای دولتی و شهرداریها در حوزه های ذیربط در سطوح ملی ، استانی و محلی با همراهی و مشارکت مردم و فعالان غیر دولتی و خصوصی است. به همین جهت، در این سند برقراری سازوکارهای مناسب به منظور ایجاد وحدت رویه ، تضمین هماهنگی و همکاری دستگاهها و نهادهای ذیربط مورد توجه قرار گرفته است .
دسترسی به سکونتگاه مناسب در شهر بدون دسترسی به زیرساختها و خدمات شهری مناسب و امنیت اجتماعی و شغلی امکان پذیر نیست . چنانچه ساکنان این نواحی سرمایه اجتماعی و اقتصادی خود را که همان روحیه همکاری اجتماعی ، ابتکارهای شخصی ، دارایی ( زمین ، حق سرقفلی و دارائیهای نقدی و غیر نقدی )
و ... است ، به میان نیاورند، اقدامات دستگاههای دولتی در این زمینه بی نتیجه خواهد ماند . از این رو ، در این سند مشارکت اجتماعی و مالی مردم و بخش خصوصی به عنوان اصول محوری مورد تأکید قرارگرفته و اقدامات دستگاههای دولتی به بسترسازی ( ابزارسازی ، نهادسازی ، ظرفیت سازی و توانمند سازی ) براساس اولویتها معطوف شده است .
با توجه به اینکه احیا، بهسازی و نوسازی شهری امری چند بعدی و بین دستگاهی است و این سند ماهیت فرابخشی - ملی و خصلت محلی دارد ، افق زمانی سند نیز به تبع ماهیت راهبردی آن بلندمدت خواهد بود.
محدوده های هدف این سند شامل: محدوده تاریخی شهرها، پهنه های نابسامان میانی شهرها که حاصل ساخت و ساز دهه های اخیر هستند، پهنه های شهری با پیشینه روستایی که در اثر گسترش بی رویه شهرها در عرصه کنونی شهر ادغام شده اند و سکونتگاههای غیررسمی است که در محدوده شهرها واقع‌اند.
روند کنونی نشانگر آن است که چنانچه تدابیر پیشگیرانه به کار بسته نشود و سیاستها و برنامه ها و اقدامات دولت و شهرداری ها در زمینه احیا، بهسازی و نوسازی شهری در مقیاس محدود، مقطعی و بدون توجه به ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مساله صورت پذیرد، در بلند مدت شاهد رشد این نواحی و بغرنج شدن مسائل آن خواهیم بود.
این سند مشتمل بر: مقدمه، تعاریف ، گونه بندی ،اهداف کلان چشم انداز، اصول هادی(راهنما) ، راهبردها و سیاست ها است.
تعاریف
1.احیا (باز زنده‌سازی):
فرایندی است هدفمند از مجموعه اقدامات، به منظور حفاظت و ارتقای کیفی با حفظ اصالت و یکپارچگی در محدوده‌ها و محله‌های هدف.
2. بهسازی:
تقویت و توانبخشی دوباره و همه‌جانبه محدوده‌ها و محله‌های هدف با حداقل مداخله است.
3. نوسازی:
فرایندی است جامع‌نگر ازمنظر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی، برای بازگرداندن شرایط مناسب زندگی بر مبنای ارتباطاتی نو و به تعادل رساندن پویای محدوده‌ها و محله‌های هدف.
4. بازآفرینی شهری:
فرایند توسعه همه‌جانبه در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و کالبدی به منظور ارتقای کیفیت زندگی در محدوده‌ها و محله‌های هدف در پیوند با باقی شهر.
5. محدوده‌ها و محله‌های هدف:
محدوده‌هایی که به موجب طرح‌های مصوب احیا، بهسازی و نوسازی مشمول برنامه‌های ساماندهی اند در این سند قرار می‌گیرند.
6. سکونتگاههای غیررسمی:
محله‌ها و محدوده‌هایی که خارج از ضوابط و قوانین، درون یا خارج از محدوده‌ شهرها به صورت شتابزده ساخته شده و دچار ضعف شدید خدمات و سرانه‌های شهری است و اغلب دارای مشکلات حقوقی مالکیت اند.
7.ساماندهی:
بازآفرینی محدوده‌ها و محله‌های هدف از طریق برنامه‌های باززنده‌سازی، احیا، بهسازی و نوسازی که منجر به توانمندسازی ساکنان و ارتقای شرایط کیفیت سکونت زیست و فعالیت در این سکونتگاه‌ها می‌شود.
8. توانمندسازی:
افزایش توان اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ساکنان برای اداره زندگی خود و مشارکت در فرایند ساماندهی محدوده‌ها و محله‌های هدف.
9. توسعه درونی:
توسعه شهری است که با هدف دستیابی به توسعه موزون، متعادل و پایدار شهری با شناسایی و برنامه‌ریزی برای استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود توسعه درون محدوده شهر، بر اصول فراهم کردن شرایط زندگی سالم، ایمن و استاندارد، توانمندسازی ساکنان و ارتقای شرایط کیفی زندگی شهروندان استوار است.
10. محدوده‌ تاریخی:
بخش یا بخش‌هایی از شهر که منعکس کننده ارزش‌های فرهنگی- تاریخی شهر بوده و از تعامل انسان و محیط پیرامون در طول تاریخ شکل گرفته و به لحاظ ویژگی‌های شکلی و ساختار متشکله قابل تمایز از سایر پهنه‌های شهری است که در قالب محدوده‌های فرهنگی و تاریخی شهری توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تعیین می‌شوند.
گونه‌بندی بافت‌های هدف
۱-محدوده‌های تاریخی شهرها
2-پهنه‌های نابسامان میانی(حاصل ساخت‌وسازهای دهه‌های اخیر هستند)
۳-پهنه‌های شهری با پیشینه روستایی (در اثر گسترش بی‌رویه، در عرصۀ کنونی شهری ادغام شده‌اند)
4-سکونتگاه‌های غیررسمی
۵-محدوده‌های با کاربری ناهمگون شهری
اهداف کلان
اهداف این سند در دو حوزة پیشگیری و درمان مسائل، محدوده‌ها و محلات هدف است که عبارتند از:
- پیشگیری و پیش‌نگری از گسترش محدوده‌ها و محله‌های نابسامان شهری ازجنبه‌های اقتصادی- اجتماعی، ‌زیست محیطی و کالبدی
- ارتقای فرهنگ شهروندی، مشارکت و همکاری نهادهای محلی
- ارتقای کیفیت، ایمنی و پایداری و برخورداری ساکنان از زیر‌ساخت‌ها و خدمات مطلوب شهری
- بهبود وضعیت اجتماعی ساکنان و ایجاد فرصت‌های اشتغال و درآمد برای آنان، با توجه به ظرفیت‌های توسعه‌ای محدوده‌ها و محله‌های هدف
- حفاظت پایدار و احیای میراث فرهنگی، تاریخی و هویت فرهنگی شهرها
- تحقق سبک زندگی پایدار در اقدامات احیا، بهسازی و نوسازی شهری.
اصول هادی(راهنما)
احیا ، بهسازی و نوسازی محدوده ها و محله های هدف این سند بر اصول راهنمایی زیر استوار است:
- تاکید بر سیاستهای پیشگیرانه - توزیع متوازن جمعیت و فعالیت با رویکرد آمایشی و توسعه سرزمین - توجه به ظرفیت‌های توسعه پایدار درون شهرها - رویکرد مشارکتی و تقاضامحور - الگوسازی - حضور حداکثری مردم - جذب سرمایه بخش‌ خصوصی، ساکنان و شاغلان محلی -شناسایی، حفاظت و پاسداری از ارزشهای موجود - اجرای پروژه‌های محرک توسعه - رفع موانع سرمایه‌گذاری - ساخت مسکن اجتماعی متناسب با هویت شهری، محله‌ای و کالبدی - اجتناب از رویکردهای یک سویة بالا به پایین - نقش محوری مدیریت شهری - اعطای کمک‌های فنی و اعتباری - برقراری نظامهای انگیزشی مالی - مشارکت موثر دولت و شهرداریها - حفظ هویت شهرها و تأکید بر توسعه درونی و پایدار اجتماعات ساکن - تهیة طرح‌های احیا، بهسازی و نوسازی و برنامه‌های توسعه اجتماع محلی، بهبود معیشت ساکنان و حل مسائل اجتماعی
راهبردها
به منظور پیشگیری و گسترش نواحی نابسامان شهری ، احیا، بهسازی و نوسازی این نواحی و تحقق چشم انداز مورد نظر ، راهبردهای زیر اتخاذ و به اجرا گذاشته می شود :
- انجام اقدامات مربوط به حوزه احیا، بهسازی و نوسازی در چارچوب نظام هماهنگ در سیاستگذاری توسعه شهرها با اولویت بخشی به سیاست توسعه درونی
- رفع شکست بازار زمین و مستغلات شهری و بازار سرمایه در پاسخ به تقاضای اسکان قشرهای کم درآمد شهری
- تهیه طرح‌ها و تنظیم برنامه‌های احیا (بازنده‌سازی)، بهسازی و نوسازی براساس تقاضای واقعی ساکنان و به فراخور ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی هر یک از محدوده‌ها و محله‌های هدف به‌منظور بهبود کیفیت زندگی، تقویت و ارتقای هویت محله‌ها و محدوده‌ها
- جلب مشارکت ساکنان و شاغلان محدوده‌ها و محله‌های هدف در زمینة احیا، بهسازی و نوسازی
- خرید زمین در محدوده‌ها و محله‌های هدف به استثنای کاربری‌های مصوب عمومی و خدماتی با الویت بخش خصوصی، شهرداری‌ها و دستگاه‌های اجرایی موضوع ماده (۵) قانون مدیریت خدمات کشوری
- بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و شرایط محیطی ساکنان محدوده‌ها و محله‌های هدف
- شناسایی، حفظ، تقویت و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی اماکن و محدوده‌های تاریخی- فرهنگی شهرها در جهت احیا، بهسازی و نوسازی محدوده‌ها و محله‌های هدف
- تنظیم نظام تأمین مالی مناسب برای تحقق طرح‌ها و برنامه‌های احیا، بهسازی و نوسازی محدوده‌ها و محله‌های هدف
سیاست ها
سر فصل سیاست هایی که به منظور اجرای هریک از راهبردها و تحقق اهداف مورد نظر در سند اعمال خواهد شد به تفکیک هر راهبرد در زیر آمده است:
- انجام اقدامات مربوط به حوزه احیا ، بهسازی و نوسازی در چارچوب نظام هماهنگ در سیاستگذاری توسعه شهرها با اولویت بخشی به سیاست توسعه درونی
- رفع شکست بازار زمین، مستغلات شهری و بازار سرمایه در پاسخ به تقاضای اسکان اقشار کم درآمد شهری
- تهیه طرح ها و برنامه های احیا، بهسازی و نوسازی براساس تقاضای واقعی ساکنان و به فراخور ویژگی اقتصادی ، اجتماعی و کالبدی به منظور بهبود کیفیت زندگی ، تقویت و ارتقای هویت محدوده ها و محله های هدف
- جلب مشارکت ساکنان و شاغلان محدوده‌ها و محله های هدف در زمینه احیا ، بهسازی و نوسازی شهری
- تسهیل سرمایه گذاری و ایجاد نظام انگیزشی مناسب به منظور تشویق سرمایه گذاری بخش خصوصی از جمله ساکنان و مالکان مستغلات در محدوده ها و محلات هدف
- بهبود وضعیت اقتصادی ، اجتماعی و شرایط محیطی ساکنان محدوده ها و محله‌های هدف
- شناسایی ، حفظ ، تقویت و بهره گیری از ظرفیت و قابلیت های کالبدی ، اجتماعی، اقتصادی و محیطی اماکن و محدوده های تاریخی - فرهنگی شهرها در احیا، بهسازی و نوسازی محدوده ها و محله های هدف
- تنظیم نظام تامین مالی مناسب برای تحقق طرح ها و برنامه های احیا ، بهسازی و نوسازی شهری محدوده ها و محله های هدف
به منظور اجرایی شدن مفاد این سند ، ستاد ملی بازآفرینی پایدار محدوده ها و محله های هدف برنامه های احیا ، بهسازی و نوسازی که به اختصار « ستاد ملی « نامیده می شود، به ریاست رییس جمهور و در غیاب ایشان وزیر راه و شهرسازی تشکیل می شود . از نکات بارز در این ستاد می توان به عضویت وزاری کشور - نیرو - صنعت ، معدن و تجارت - نفت - اطلاعات - دادگستری - تعاون ، کار و رفاه اجتماعی - امور اقتصاد و دارایی - بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ، معاون برنامه ریزی و نظارت راهبردی رییس جمهور - روسای سازمان های حفاظت محیط زیست - میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری ، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ، ثبت اسناد و املاک کشور ، رییس کل بانک مرکزی ، رییس شورای عالی استانها ، فرمانده نیروی انتظامی و شهردار تهران به نمایندگی از شهرداران کلان شهرها در آن اشاره داشت. البته دبیرخانه آن نیز در وزارت راه و شهر سازی ( شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران ) گذاشته شده است .
البته متناظر با ستاد ملی ، ستادهای استانی است که وظایف آنها درراستای تدوین ، اولویت‌بندی و تایید طرح و برنامه های احیا ، بهسازی ، نوسازی ، ایجاد هماهنگی های بین بخشی ، نظارت بر اجرای مصوبات و وظایف بخش های مرتبط ، تعیین و به ریاست استاندار و با عضویت شهرداری مرکز استان و دبیری مدیر کل راه و شهر سازی تشکیل می شود.
چشم انداز این سند تا افق ۱۴۰۴ دستیابی به بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و شرایط محیطی ساکنان محدوده ها و محله های هدف است به نحوی که :
-استانداردهای مسکن، سرانه فضاهای عمومی، خدمات شهری و زیرساختهای شهری در سطح میانگین شهر محیط برآنها محقق شده باشد.
-سمت و سوی تحول کالبدی و کارکردی در جهت بهبود، بهسازی و توسعه پایدار باشد.
-احساس امید و آسایش در خانواده ها به منظور بسیج توانهای مادی و معنوی آنان و تلاش و پیشرفت به سوی آینده بهتر مشهود باشد.
این سند با توجه به اینکه قرار است به عنوان مرجع و مبنا و در واقع سند مشترک بین همه دستگاههای مرتبط قرارگیرد، به طور خلاصه دنبال کننده محورهای زیر است:
- ایجاد شبکه های همکاری در موضوع بهسازی، نوسازی، ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی
- ساماندهی وضعیت دست اندرکاران دخیل در امر بافت با بازتعریف مجدد نقش ها در ستادها و کمیته های مورد نظر
- توجه به نقش محوری شهرداریها در امر بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و تلاش در جهت حمایت دولت از شهرداریها در امر بهسازی و نوسازی به عنوان یکی از کلیدی‌ترین بخشهای سند
- بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و مناطق نابسامان شهری فرصتی ذی‌قیمت است که می‌بایست ازآن نهایت بهره برداری را نمود و باید در رأس برنامه‌های دولت قرارگیرد
- توجه به موضوع پیشگیری و پیش نگری از گسترش بافتهای فرسوده با پیش بینی موضوع در سیاست گذاریها و برنامه ریزیهای مورد نظر
- توانمندسازی در همه ابعاد نیز یکی از اصلی ترین محورهای سند خواهد بود و با توانمندسازی ساکنین، گامهایی موثر در مسیر بهسازی، نوسازی و ارتقای کیفیت برداشته خواهد شد.
- خروج از ابعاد صرفاً فیزیکی -کالبدی به سمت ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از محورهای مهم دیگر است.
- توجه به تفاوت شیوه مواجهه با عرصه‌ها و پهنه های مختلف محله های هدف در بازآفرینی شهری
- توجه به موضوع رفع فقر شهری و تاب‌آوری شهری در بافتهای فرسوده و بافتهای تاریخی و توجه به شیوه های متفاوت بهسازی و نوسازی در بافتهای تاریخی، فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی از سایر محورهای مهم سند است.