کودتای 10 ساعته

نه روز ملی بود نه روز ارتش و بزرگداشت دیگری که ارتش به خودنمایی بپردازد. اما خیابان‌ها غرق در تانک‌های ارتش بودند. تانک‌های ارتش ترکیه در ساعات منتهی به شب در خیابان‌های استانبول به راه افتاده بودند و بخشی به فرودگاه رفته بودند، بخشی دیگر به خیابان‌های اصلی شهر مانند خیابان تقسیم یا تنگه حیاتی بسفر که آسیا را به اروپا می‌چسباند. در این بین ناگهان برنامه‌های عادی شبکه‌های خبری خصوصی ترکیه قطع شدند و بینالی ییلدریم، نخست‌وزیر ترکیه از طریق تلفن پشت خط آمد. او با صدایی خشمگین گفت: کودتایی در راه است. نخست‌وزیر ترکیه که نتوانسته بود از طریق شبکه«TRT» یا شبکه دولتی این کشور با مردم صحبت کند رو به شبکه‌های خصوصی آورده بود تا مردم را از وقوع یک کودتا آگاه کند. او گفت: بخشی از ارتش ترکیه کودتا کرده است، اما قدرت هنوز در دستان دولت است. از اینجا به بعد اخبار ضد و نقیض از دست به‌دست شدن قدرت در ترکیه آغاز شد.

با پایان یافتن ارتباط تلفنی، بیشتر شبکه‌های ترکیه برنامه‌های عادی خود را قطع کردند و لحظاتی بعد نیز شبکه «TRT ۱» که در حال پخش سریال بود برنامه عادی خود را قطع کرد و مجری این شبکه به پشت میکروفن رفت. او با صدایی لرزان و حالتی آشفته خبر داد که تلویزیون در دست نظامی‌ها است و ارتش قدرت را در دست گرفته است. او به مدت نیم ساعت مجبور شد بیانیه ارتش ترکیه را بخواند. در این بیانیه تاکید شده بود شورایی به نام شورای صلح، قدرت را در دست گرفته است و ۱۶ ژوئیه آخرین روز حضور اردوغان بر اریکه قدرت بوده و حالا او از کار برکنار شده است. در این بیانیه تاکید شد شورای صلح، روابط خارجی خود را کما فی‌السابق ادامه خواهد داد و علت کودتا برقراری صلح و برقراری لائیسیته مد نظر آنها است. این گروه در این بیانیه، قانون اساسی ترکیه را ملغی اعلام و تاکید کرد به‌زودی یک قانون اساسی براساس شرایط موجود به تصویب خواهد رساند. تا لحظه‌ای که شبکه «TRT ۱» از سوی مردم اشغال نشده بود، مجری این برنامه که بعدا عنوان کرد با زور اسلحه مجبور به خواندن این بیانیه شده، مدام آن را تکرار می‌کرده است. در این میان سایر شبکه‌های دولتی ترکیه از حالت عادی هم خارج و برفکی شدند. تنها شبکه‌ دولتی برقرار، «TRT ۱» بود که مجری زن آبی‌پوش آن هم مجبور بود خبر تسلط ارتش را بر کشور بخواند. او مدام تاکید می‌کرد دوران تسلط اردوغان به پایان رسیده است.

نبود اردوغان و شایعاتی که پیرامون او وجود داشت این گمانه‌زنی را تقویت می‌کرد که اردوغان فرار کرده است. همزمان برخی خبرگزاری‌ها نیز اعلام کردند برخی از افراد رده‌بالای حزب عدالت و توسعه دستگیر شده‌اند. بازی اما به اینجا ختم نشد. اردوغان لحظاتی بعد، از طریق نرم‌افزار فیس‌تایم با شبکه سی‌ان‌ان ترک ارتباط برقرار کرد و گفت: او در ترکیه بوده و از کشور خارج نشده است. اگر روزگاری اردوغان شبکه‌های اجتماعی را لانه فساد و خرابکاری می‌خواند، او این‌بار رو به این شبکه‌ها آورده بود. او در گفت‌وگو با سی‌ان‌ان از مردم خواست به خیابان‌ها بیایند و کودتا را ناکام بگذارند و تا زمانی که ارتشی‌ها را به پادگان‌ها بازنگردانند در خیابان‌ها باقی بمانند. مردم نیز از طریق شبکه‌های اجتماعی دست به تشویق همدیگر می‌زدند و لحظه به لحظه حضور سنگین‌تری در آنکارا و استانبول پیدا می‌کردند. در بخش‌های سنتی‌نشین و مذهبی‌تر استانبول اذان بی‌وقت از مساجد پخش می‌شد و مردم را به حضور در خیابان‌ها تشویق می‌کرد.

فاصله زمانی حضور مردمی که علیه اردوغان در خیابان‌ها بودند تا مانع تغییر کاربری پارک گزی شوند تا زمانی که خود اردوغان این‌بار از مردم بخواهد در خیابان‌ها بمانند و برای دموکراسی بجنگند تنها اندکی بیش از ۲ و نیم سال طول کشید. فراخوان اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه که از سوی خبرگزاری روسی اسپوتنیک شایعه شده بود به تهران آمده تا از آنجا به قطر برود، مردم این کشور را به خیابان‌ها سرازیر کرد. آنها دو بخش شدند: عده‌ای که به سمت فرودگاه آتاتورک رفتند و عده دیگری که به میدان تقسیم هجوم آورده بودند. تا ساعت ۱۰ شب به وقت محلی هنوز گزارشی از درگیری در استانبول اعلام نشده بود، اما در آنکارا پایتخت سیاسی این کشور اوضاع فرق داشت. هر لحظه خبر از تفوق ارتش به بیرون درز پیدا می‌کرد. محاصره کاخ ریاست‌جمهوری و نخست‌وزیری، دستگیری اعضای حزب عدالت و توسعه و محاصره ساختمان این حزب در آنکارا از جمله خبرهایی بود که در ساعات ابتدایی کودتا منتشر می‌شد. اما با حمله هلی‌کوپترهای ارتش به ساختمان سازمان اطلاعات ترکیه ورق برگشت و اخباری ضد و نقیض از کشته شدن اطلاعاتی‌های نزدیک به دولت منتشر شد.

در شبکه‌های اجتماعی نیز فیلم حمله هلی‌کوپترهای کودتاچیان به سازمان اطلاعات این کشور به سرعت پخش و منتشر شد. لحظاتی بعد نیز خبر رسید که یک عامل انتحاری با منفجر کردن خود موجب کشته شدن ارتشی‌های بسیاری در آنکارا شده است. خبرگزاری الجزیره نیز اعلام کرد که کودتا توانست کنترل کشور را به‌دست بگیرد و کودتا پیروز شده است. همزمان خبر رسید در ازمیر و آدانا نیز کودتاچیان توانسته‌اند کنترل شهر را به‌دست بگیرند. خبرهای منتشر شده هر آن به سمت فروپاشی دولت و استقرار دولت کودتا یا آنچنان که خود کودتاچیان مدعی بودند به‌دست شورای صلح، می‌رفت اما با حضور مردم استانبول در خیابان‌ها ورق برگشت و کودتاچیان عقب‌نشینی گام به گام را به نمایش گذاشتند. آنها ابتدا از اوایل بامداد به وقت محلی فرودگاه را ترک کردند و سپس در ساعات ابتدایی صبح نیروهای مستقر در تنگه بسفر خود را تسلیم نیروهای امنیتی این کشور کردند.

در حالی که درخصوص عوامل کودتا نام‌های مختلفی مطرح می‌شد، یک پرسش مهم دیگر نیز دست به‌دست در شبکه‌های اجتماعی و خبرگزاری‌ها می‌چرخید. اردوغان کجا است و از کجا مردم را به حضور در خیابان‌ها فراخواند؟ نخستین گزینه را سایت خبری روسی اسپوتنیک منتشر کرد. این سایت مدعی شد اردوغان وارد فضای هوایی ایران شده و چندین جنگنده ایرانی نیز به استقبال وی رفته تا هواپیمای وی در فرودگاه تهران به زمین بنشیند. این خبر اما به سرعت تکذیب شد. دقایقی بعد اما نظر دیگری مطرح و اعلام شد که اردوغان درخواست پناهندگی به آلمان داده اما برلین با این امر مخالفت کرده است. این خبر از سوی رسانه‌های همسو با کودتاچیان پخش شد و ارتش مدعی شد اردوغان پس از اینکه نتوانسته از آلمان پناهندگی بگیرد به سمت انگلستان در حال حرکت است. خبری که بلافاصله تکذیب و گفته شد اردوغان در ترکیه و در مارماریس بوده است. این منابع خبری گفتند اردوغان برای استراحت به مارماریس رفته و حالا قصد بازگشت به استانبول را دارد. شبکه خبری سی‌ان‌ان ترک که در حوالی ۴ صبح به وقت تهران در حال گفت‌وگو با نمایندگان مستقر در پارلمان ترکیه بود، زیرنویس کرد که هواپیمای اردوغان در فضای فرودگاه آتاتورک در حال پرواز است اما هنوز اجازه نشستن دریافت نکرده است. همزمان با زیرنویس این خبر، در حین گفت‌وگوی مجری این شبکه با نماینده زن حزب عدالت و توسعه صدای چندین انفجار متوالی از پارلمان این کشور شنیده ‌شد. مجری شبکه سی‌ان‌ان که نگران حضور ارتشی‌ها در پارلمان شده بود از نمایندگان خواست تا در مورد انفجارها توضیح دهند اما همگی اعلام کردند تا لحظه آخر در پارلمان باقی خواهند ماند و آنجا را ترک نخواهند کرد. با قطع ارتباط تلفنی این شبکه خبری، مجری برنامه اعلام کرد که هواپیمای اردوغان اجازه فرود در فرودگاه را یافته است.

در حالی که مجری این شبکه خبرهای تکمیلی را در باب فرودگاه آتاتورک اعلام می‌کرد در پشت صحنه سر و صداهای غیرعادی مدام در حال اوج گرفتن بود. در اینجا مجری برنامه اعلام کرد که نیروهای نظامی وارد ساختمان شده‌اند و او تا زمانی که میکروفون را از دستش خارج نکرده بودند خبرهای خود را می‌خواند. در این ساعت شبکه سی‌ان‌ان دوباره روی آنتن برگشت اما خبری از مجری برنامه نبود. در پشت صحنه اما سر و صدای فراوان می‌آمد. دقایقی بعد هم از داخل استودیو صدای شلیک چند گلوله شنیده شد. به گفته برخی کارشناسان، شبکه خبری سی‌ان‌ان قدم بزرگی برای نجات دولت از دست کودتاچیان برداشته بود. این شبکه با برقراری ارتباط مستقیم با رئیس‌جمهوری این کشور توانست صدای وی را به گوش مردم این کشور برساند و روند کودتا را در این کشور عوض کند. این شبکه همچنین با برقراری ارتباط با عبدالله گل نیز توانست طرفداران حزب عدالت و توسعه را بیش از پیش تهییج کند. عبدالله گل که به‌شدت عصبانی و برافروخته بود مدام فریاد می‌کشید: مگر کشور ما یک کشور آفریقایی یا آمریکای جنوبی است که با کودتا عوض شود؟

مجموع اقدامات سی‌ان‌ان ترک موجب شد تا زمینه حضور مردم این کشور در خیابان‌ها فراهم شود. به‌رغم اینکه در این کشور در ساعات ابتدایی شب حکومت نظامی اعلام شده بود اما با گفت‌وگوی اردوغان و سایر رهبران حزب عدالت و توسعه، مردم به خیابان‌ها آمدند و ارتش را وادار به عقب‌نشینی کردند. در این میان سه رهبر اپوزیسیون این کشور نیز با محکوم کردن کودتا زمینه خوبی برای حمایت از دولت مستقر به‌وجود آوردند. کمال کلیچداراوغلو، دبیر کل حزب جمهوری‌خلق ترکیه با اعلام حمایت از دولت حزب عدالت و توسعه، کودتا را محکوم کرد. حزب کردتبار دموکراتیک خلق‌ها نیز در کنار حزب حرکت ملی، کودتا را محکوم کرد و حتی در دیاربکر، منطقه‌ای که چندی پیش حالت نظامی داشت و علیه اردوغان بارها تظاهرات شده بود، این‌بار به سود اردوغان به خیابان‌ها آمدند و از دولت ترکیه و رجب طیب اردوغان حمایت کردند. کریستین امانپور، تحلیلگر سی‌ان‌ان درخصوص وقایع آن شب گفت: داستانی شبیه مصر در حال رخ دادن است، جنگی بین مذهبی‌ها و سکولارها. این در حالی است که با شکست کودتا، برخی آن را به کودتای شکست‌خورده کمونیست‌ها علیه گورباچف تشبیه کردند. با این حال بیانیه ارتشی‌ها که فحوای سکولاریستی داشت، حاکمیت اردوغان را مانعی بزرگ برای آرمان‌های ترکیه مدرن می‌دانست. ارتشی‌ها همواره در این کشور مدافع آرمان‌های بنیانگذار ترکیه هستند و در بخشی از وظایف آنها دفاع از سکولاریسم به عنوان یک اصل عنوان شده است. اما برخی از ارتشی‌ها اعتقاد دارند که با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه روح سکولاریسم در این کشور آسیب دیده است.

با این حال داستان یک کودتا به پایان خود نزدیک می‌شد. روز شنبه استانبول و کمی دیرتر آنکارا به حالت عادی برگشت. در تحولات ۱۶ ژوئیه ساختمان پارلمان توسط کودتاچیان به شکل اساسی تخریب شد. چنین سناریویی نیز برای ساختمان سازمان اطلاعات این کشور رخ داد. اما با برگشتن ورق و برقراری اقتدار دولت ترکیه، تصاویری منتشر شد که نشان می‌داد نیروهای امنیتی ترکیه به‌شدت سربازانی را که در کودتا حضور داشتند شکنجه کرده‌اند. در یکی از این تصاویر سر یکی از سربازان کاملا له شده بود. نخست‌وزیر ترکیه هم در گفت‌وگو با مردم ترکیه اعلام کرد کودتا شکست خورده است. او گفت سردسته کودتاچیان دستگیر شده‌ و دولت قدرت را از نو در دست گرفته است. او این کودتا را یک کودتای خونین خواند و گفت در زد و خورد این کودتا ۱۹۴ نفر کشته شده‌اند. البته روزنامه نیویورک‌تایمز ساعاتی بعد در گزارش تکمیلی گفت: زد و خورد ناشی از کودتاچیان و طرفداران اردوغان ۲۶۵ کشته و ۱۴۴۰ زخمی در پی داشته است. این در شرایطی است که بر اساس آخرین اخبار منتشره تعداد کشته‌شده‌ها تا اواسط هفته جاری به ۲۹۰ تن رسید.

البته این بازی یک قربانی بزرگ داشت و آن هم ژنرال «هولوسی آکار» رئیس ستاد کل مشترک ترکیه بود که هم از جانب کودتاچیان گروگان گرفته شده بود هم پس از رهایی از بند کودتاچیان از سمت خود برکنار شد؛ ساعاتی بعد از آزادی وی خبرداده شد که ژنرال آکار از سمت خود که رئیس ستاد مشترک این کشور بوده، برکنار شده و جای خود را به امید دوندار داده است. گفته می‌شود ژنرال دوندار به رجب طیب اردوغان و حزب عدالت و توسعه نزدیک و از افراد مورد وثوق این حزب است. در هفته جاری ارتش به شدت تصفیه شده است. نزدیک به ۹ هزار نفر در ترکیه دستگیر شده‌اند. اردوغان در شبکه خبری سی‌ان‌ان از احتمال اعدام دستگیرشدگان خبر می‌دهد و ترکیه دوباره در دستان حزب عدالت و توسعه قرار گرفته است. آنکارا برای اینکه کار ارتش را یکسره کند بسیاری از ژنرال‌های بلندپایه را دستگیر کرده و خواستار استرداد فتح‌الله گولن، روحانی ترک از پنسیلوانیا شده است تا رقبا را یکی پس از دیگری از سر راه بردارد.