مشهد در معرض بحران کمیابی مطلق آب
زهره کهندل،مهدیس رهنما تصور اینکه آب نباشد برای کسانی که بی آبی را در حد جیره‌بندی چند ساعته و گاه چند روزه با خاطراتی بد تجربه کرده‌اند، قطعا دشوار خواهد بود. سختی این شرایط در چند جمله به وصف نمی‌آید؛ شاید تصور اینکه در گرمای 40 درجه مردادماه سال‌های آینده، آبی نباشد که گلوی خشک و شورمان را طراوتی دوباره بخشد یا تصور مواجه شدن با نخ باریکی آب غلیظ و شور برای شستن ظرف‌ها و رخت‌ها و حتی تن‌های خسته پر از خواهش آرامش، آن چنان کلافه کننده باشد که زبانمان را به اعتراض باز کند، اما اعتراض به که و چه؟!
تردیدی نیست که بیشتر سفره‌های آب زیرزمینی دشت‌های مشهد تا ده سال آینده دچار بحران‌های جدی کمی و کیفی خواهند شد. همچنان که در دشت مه‌ولات این اتفاق افتاد؛ در این دشت آنقدر پسته کاشتند که کل دشت خشک شد و وضعیت امروز آن از مرز هشدار هم عبور کرده است، دشت گود افتاده، نمک‌های کویر به سوی آن سرازیر شده و رو به نابودی است.
دکتر کامران داوری، استاد دانشگاه و از فعالان حوزه آب با گفتن این جملات، چنین پرده از کل ماجرای بحران آب برمی دارد: آب زیرزمینی در اکثر مناطق دنیا، مخزن ذخیره است نه منبع مصرف به ویژه در اقلیم‌های گرم و خشکی چون سرزمین ما که همواره با خشکسالی‌های طولانی مدت روبه روست. باید این هشدار را جدی گرفت که اگر برداشت آب در دشت مشهد با همین شدت ادامه پیدا کند تا ۶۰ سال دیگر، ذخایر آب زیرزمینی تمام می‌شود؛ اما قبل از آن، آب شور می‌شود. همچنان که این اتفاق در حال رخ دادن است و ممکن است تا ده سال بعد، آب شرب مشهد آنقدر شور شود که برای آشامیدن مناسب نباشد و تا بیست سال آینده این شوری آب به حدی برسد که به درد کشاورزی هم نخورد. به گفته این عضو هئیت علمی گروه مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی، درباره بحث آب، دو مقوله کمبود و کمیابی وجود دارد، کمبود مربوط به حالتی می شود که مشکل به صورت دائمی نیست و با راه حل‌های مقطعی قابل رفع است؛ اما کمیابی به این معناست که میزان مصارف از مقدار منابع گذر کرده و به کمبود دائمی دچار شدیم. او وضعیت کنونی آب استان را در حالت کمیابی و البته آن هم از نوع مطلق می‌داند و اضافه می‌کند: بر اساس یک استاندارد جهانی سرانه مصرف هر نفر در شرایط مطلوب، سالانه بالاتر از ۲ هزار مترمکعب است. اگر سرانه هر نفر بین ۱۷۰۰ تا ۲هزار متر مکعب باشد، در دسته بحران‌های محدود قرار می‌گیرد؛ اگر این سرانه بین یک هزار تا یک هزار و ۷۰۰ متر مکعب باشد، بحران‌ مزمن است. همچنین اگر میزان سرانه زیر هزار متر مکعب باشد، با بحران کمیابی مواجهیم و اگر زیر ۵۰۰ متر مکعب باشد، بحران کمیابی مطلق نام می‌گیرد. این در حالی است که اکنون سرانه هر نفر در دشت مشهد ۳۰۰ متر مکعب در سال است و این یعنی «کمیابی مطلق».
به گفته او اگر چه نیاز هر فرد بر اساس آبی که از لوله برداشت می‌کند، بیشتر از ۱۰۰ مترمکعب در سال نیست؛ اما این سرانه استاندارد، آب مورد نیاز فضای سبز شهری، کشاورزی و کارهای صنعتی برای چرخیدن چرخ اقتصاد است. داوری معتقد است که با وجود این شرایط بحرانی، اما هنوز به بن بست نرسیده‌ایم و راهکارهایی هست، راهکارهایی که همه مسئولان آن را می‌دانند اما گویی همه مسئولان مسخ شده‎اند و برای اجرای آن حرکتی جدی ندارند.
او می‌گوید: متاسفانه، آرام آرام در حال حرکت به سمت شرایط بسیار بدی هستیم و حتی به این شرایط خو کرده‌ایم، چرا که خیلی هم برایمان نگران‌کننده نیست.
بیشترین مصارف آب استان و نیز هدر رفت آن در بخش کشاورزی است. داوری معتقد است که کشاورزی به ذات خود، نیاز مصرف آب دارد و اضافه می‌کند: یک سیب، حدود ۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند یا یک کیلو گوشت گوساله نیاز به ۱۵۰۰ لیتر آب دارد، از یونجه‌ای که خوراک گاو می‌شود بگیرید تا آبی که برای نگهداری و کشتار دام مصرف می‌شود که به آن، آب مجازی می‌گویند.
اگرچه داوری عضو هیئت علمی دانشکده کشاورزی است، اما می‌گوید: اصراری ندارم آب صرف کشاورزی بشود چرا که منابع محدود، پاسخگوی توسعه در بخش کشاورزی نیست. چه اشکالی دارد که در شهری چون مشهد، با توجه به ظرفیت‌های موجود، توسعه بخش کشاورزی محدود شود و به جای آن بخش گردشگری تقویت شود.
او معتقد است: لزومی ندارد که استان خراسان رضوی همه مواد غذایی خودش را تامین کند؛ بلکه می‌تواند با توسعه صنعت گردشگری، درآمدزایی کند و مواد غذایی را از دیگر مناطق کشور که شرایط بهتری برای توسعه کشاورزی دارند، بخرد.
داوری درباره حفر ۳۳ حلقه چاه برای شرب در دشت ممنوعه مشهد، آن هم در شرایطی که زمین این منطقه سالانه بین ۸۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر نشست می‌کند، اظهار تاسف می‌کند. او معتقد است که جلوی حفر چاه‌های جدید را چه برای مصارف شرب و چه صنعت باید گرفت و در صورت نیاز، باید چاه‌های کشاورزی را از مالکان آنها خریداری کرد.
این استاد دانشگاه از کشاورزانی می‌گوید که همه زندگی و معیشت‌شان به آب وابسته است و از سوی دیگر دشت آنقدر اشباع شده که دیگر نمی‌توان چاه جدیدی در آن حفر کرد. او پیشنهاد می‌کند که اگر آب و فاضلاب برای خرید چاه، کمبود منابع مالی دارد، این کار را به مردم بسپارد. به گفته او، مشهد سه میلیون نفر جمعیت دارد، اگر تا چهار سال آینده ۱۰۰ حلقه چاه آب برای تامین آب شرب مشهد لازم باشد و برای خرید هر حلقه چاه به طور متوسط ۵ میلیارد تومان و در مجموع ۵۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز باشد، سرانه هر نفر در این چهار سال ۱۶۰ هزار تومان می‌شود یعنی ماهانه ۳ هزار تومان.
همه مسئولان می‌دانند اما...
محدوده مطالعاتی مشهد، شامل دو دشت چناران و مشهد است، به همراه کوهستان‌هایی که روان آب ایجاد می‌کنند. حدود ۶ هزار حلقه چاه آب در این منطقه وجود دارد که همه آنها البته قانونی و مجاز نیستند و آنها هم که مجازند، از ذخایر زیرزمینی اضافه برداشت دارند. داوری می‌گوید: قانون اجازه حفر چاه به فعالیت‌های صنعتی را داده است اما وقتی دشت ممنوعه است، نباید به هر بهانه‌ای، حتی به بهانه شرب، چاه جدید حفر کرد.
او نه فقط به اضافه برداشت چاه‌های غیرمجاز بلکه به اضافه برداشت چاه‌های مجاز نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: مثلا قرار بود بخش صنعت تنها ۳ ساعت در روز آب برداشت کند، اما ۲۴ ساعته در حال برداشت است و کسی هم نیست که جلویشان را بگیرد. او معتقد است که پیاده‌سازی قانون نیازمند عزم سیاسی و حمایت مردمی است. حل این مسئله کار یکی، دو دستگاه نیست، سازمان آب و فاضلاب منطقه‌ای تنها مسئول ماجرا نیست، بلکه سایر دستگاه‌ها از استانداری گرفته تا فرمانداری باید پای کار بیایند. دلسوزی و تعهدی که نیاز است، وجود ندارد. همه مدیران می‌دانند که وضعیت چگونه است اما مشارکت مردم را جدی نمی‌گیرند.
مهندس جمشیدی از فعالان تشکل مردم نهاد «جمعیت ناجیان آب» مشکل آب را ضعف مدیریتی در سطح کلان می‌داند و تاکید می‌کند که این مشکلات را باید مدیریت‌ها رفع کنند و سامان دهند. چرا که با تصمیمات غلط، نه بودجه‌ تامین می‌شود و نه وضعیت موجود اصلاح می‌شود. او با اشاره به شرایط فوق بحرانی منابع زیرزمینی آب، آن را به مرده‌ای تشبیه می‌کند که نفس‌های آخرش را می‌کشد. جمشیدی می‌گوید: چهل سال است که دشت مشهد ممنوعه است و نباید در آن چاه حفر شود، اما دولت برای تامین آب شرب چاه حفر کرده است‎ در حالی که باید چاه‌های کشاورزی را خریداری می‌کرده است. اگر دولت مسئول نیست و مردم را مسئول می‌داند، بهتر است کنار بکشد تا مردم هزینه آن را تامین کنند.
محمد حسن شریعتی، مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز وعده می‌دهد که با سازمان آب منطقه‌ای هر نوع همکاری‌ای خواهند داشت. همچنین وعده می‌دهد بعد از مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز کشاورزی، با اختصاص وام های اساسی برای کشت گلخانه‌ای، از مشکلات معیشتی و اقتصادی کشاورزان جلوگیری خواهد شد.
دولت هم حق ندارد!
داوری به یک مشکل قانونی نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید «آب» در قانون انفال تلقی شده و مال دولت است، یعنی دولت می‌تواند هر طور که بخواهد آن را مصرف کند، در حالی که این آب حق آیندگان هم هست. بنابراین وقتی دشت ممنوعه است، دولت هم حق حفر چاه جدید ندارد، حتی به بهانه شرب. بنابراین برای تامین آب شرب باید چاه‌های کشاورزان خریداری شود. وقتی دولتی‌ها، مجوز حفر چاه صادر می‌کنند، مردم هم به سمت غارت می‌روند.
به گفته او در برنامه سوم توسعه، افزایش راندمان کشاورزی به ازای کاهش مصرف آب زیرزمینی در نظر گرفته شده بود و بودجه آبیاری قطره‌ای بر همین اساس هزینه می‌شد. اما چرا الان آبیاری تحت فشار با یارانه‌های دولتی به شدت توسعه پیدا کرده اما از آن طرف آب زیرزمینی حفظ نشده، بلکه کار کشاورز توسعه پیدا کرده است؟! در حالی که طبق قانون افزایش راندمان کشاورزی باید به ازای کاهش مصرف آب زیرزمینی باشد.
داوری با تاکید بر تناسب برداشت و مصرف خاطرنشان می‌کند: درد ما با کاهش مصرف و کاهش برداشت حل می‌شود. بهره‌وری حرف خوبی است، دولت باید از ساخت گلخانه‌های مدرن حمایت کند و وام‌های جدی به کشاورزان بدهد. دولت باید بداند اندازه اقتصادی گلخانه ۵ تا ۷ هکتار است، نه زیر یک هکتار.
مشکل فقط هدررفت در بخش کشاورزی نیست، بلکه مصارف شهری و صنعتی نیز هست. این بخش‌ها با وجود بازگردانده شدن فاضلاب‌هایشان باز هم آب قابل استفاده را از گردونه مصرف خارج می‌کند. داوری که دبیر شورای راهبردی سلسله نشست‌های «شب آب خراسان» نیز هست می‌گوید: نسبت برداشت مصارف شهری و خانگی به کشاورزی از آب، ۳۰ به ۷۰ است و ۳۰ درصد برداشت آب از مصارف شهری و خانگی، رقم بالایی است. از سوی دیگر این آلودگی باعث شور شدن آب می‌شود و این عاقبت خوشی ندارد.
آب و فاضلاب هم درست کار نمی‌کند
از زمانی که صنعت چاه و پمپ به این مملکت آمده است، به دلیل استفاده غلط، آب زیرزمینی و با کیفیتمان را از دل زمین بیرون کشیده‌ایم و پای مراتع و کشاورزی ریخته‌ایم و فکر می‌کنیم در حال توسعه هستیم. در حالی که در جاهای دیگر ضررهایی زدیم که دیگر قابل جبران نیست. مهندس جمشیدی از فعالان تشکل مردم نهاد «جمعیت ناجیان آب» با بیان این مطلب، معتقد است بحران آب به جایی رسیده که برون رفت از آن پیچیده شده است و به همین راحتی نمی‌توان راه حل مشخصی برای آن داد. مثلا بهره‌وری آب در بخش کشاورزی پایین است؛ یکی از راهکارهای بالابردن بهره‌وری و پایین آوردن مصرف آب کشت‌های گلخانه‌ای است، اما روند اجرایی آن بسیار کند است و گویی احساس مسئولیتی جدی درباره این مسئله وجود ندارد، همچون کسی که هنوز درد را به طور جدی احساس نکرده است. او با گله از هدررفت آب در بخش شرب و صنعت می‌گوید: آب و فاضلاب در مصارف شهری، می‌تواند با بازچرخانی آب مقداری از کمبودها را جبران کند اما این کار انجام نمی‌شود یا در فضای سبز شهری می‌توان از گونه‌های کم آب‌بر استفاده کرد. جمشیدی با تاکید بر صرفه جویی در همه مصارف کشاورزی، خانگی و صنعتی به ضرورت فرهنگ‌سازی اشاره می‌کند و می‌افزاید: باید به جامعه درباره وضعیت نامطلوب و بحرانی آب آگاهی داد تا این مسیر اشتباه مصرف ادامه پیدا نکند.
همچنین او هشدار می‌دهد که اگر این مسیر معیوب مصرف ادامه پیدا کند و میزان بارندگی نیز کافی نباشد، ممکن است در سال آینده آب مشهد جیره‌بندی شود. جمشیدی اضافه می‌کند این نگرانی برای سال آینده جدی است، چرا که امسال، آورد آب سد دوستی بسیار کم و در حد صفر بوده و اگر بارندگی سال آینده کم باشد زمان حتما با کمبود آب مواجه خواهیم شد.
مصرفمان بالاتر از متوسط کشوری نیست!
در حالی که نصرا... پژمان فر، نماینده مردم مشهد در مجلس هدررفت بخش کشاورزی استان بیشتر از متوسط کشوری می‌داند، مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی حرف دیگری دارد و مدعی است این میزان مصرف کمتر از متوسط کشوری است.
به گفته شریعتی، سهم آب کشاورزی در متوسط کشوری ۹۳ درصد است، ولی سهم آب کشاورزی در استان گرم و خشک خراسان رضوی ۸۹ درصد است. او یکی از مهمترین دلایل هدررفت آب را شیوه سنتی آبیاری می‌داند و خاطرنشان می‌کند: تبدیل روش سنتی آبیاری به شکل صنعتی و مدرن، معایبی دارد. اگرچه مزیت اصلی آن افزایش راندمان کشاورزی و بالابردن بهره‌وری آب است اما این روش باعث کاهش گیاهان غیرزراعی منطقه می‌شود و چون این گیاهان مورد استفاده دام‌ها است، ممکن است دامداری استان دچار مشکل شود.
مدیر بهره‌برداری و نظارت طرح انتقال آب از سد دوستی نیز معتقد است کشاورزی ما هنوز به شکل کشاورزی دوره قاجاریه است. به گفته اسماعیلی اگر در ذهنیت افراد درباره منابع آب تحول نشود، مشکل آب‌های زیرزمینی تشدید خواهد شد. او می‌گوید: باید میزان مصرف آب بخش کشاورزی کاهش پیدا کند، چراکه در کشور ما ۸۹ درصد آب به کشاورزی، ۳ درصد به صنعت و ۷ درصد به شرب اختصاص می‌یابد در حالی که در دیگر کشورهای دنیا ۷۰ درصد مصرف آب به کشاورزی اختصاص دارد.
اسماعیلی با تاکید بر اینکه مصرف آب باید آگاهانه و متناسب با شرایط کویری کشورمان باشد، اظهار تاسف می‌کند و می‌گوید: باعث شدیم آبی که ظرف میلیون‌ها سال جمع شده بود، در طول ۴۵ سال تمام شود.
دولت یک ریال اعتبار به ما نداد!
مسئول مستقیم ماجرا در جهاد کشاورزی استان، از کمبود بودجه و برنامه‌های بر زمین مانده حوزه استحافاظی خودش گله می‌کند و می‌گوید: با توجه به اعتبار دولتی که داریم تصمیم گرفتیم سالانه ۲۰ هزار هکتار آبیاری تحت فشار داشته باشیم و برای آن برنامه هم داریم. اگر این اتفاق بیفتد، به نحو شایسته و استاندارد و بهینه از آب بخش کشاورزی استفاده می‌شود و ارتقای بهره‌وری آب افزایش می‌یابد. به گفته شریعتی، استعداد آبیاری تحت فشار بیش از ۲۰۰ هزار هکتار زمین زراعی را داریم که اگر محقق شود، در کنار ۱۰۰ هزار هکتار اراضی مجهز به آبیاری تحت فشار، ۷۰ تا ۸۰ درصد از آب‌هایی که در شیوه سنتی هدر می‌رفت نیز به بهره‌وری می‌رسد. البته او تاکید می‌کند تحقق این مسئله به تخصیص اعتبارات دولتی بستگی دارد. با اینکه در سال ۹۱، یک ریال هم دریافت نکردیم اما تمام پروژه‌های سال ۹۰ را در سال ۹۱ اجرایی کردیم. او می‌گوید: ۱۵۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز داشتیم اما دولت یک و نیم میلیارد تومان یعنی یک درصد از مجموع اعتبارات را تخصیص کرد. از آغاز سال ۹۲ تا کنون نیز یک ریال دریافت نکرده‌ایم. وقتی دولت پول ندهد، طبیعی است که طرح‌های ما روی زمین می‌ماند و مشکل کم آبی حادتر می‌شود.
شریعتی اشاره می‌کند که طی بیست سال گذشته یعنی از سال ۱۳۷۲ تا کنون ۱۰۰ هزار هکتار زمین به آبیاری تحت فشار مجهز شده است و می‌افزاید اگر دولت اعتبار بدهد، اراضی مجهز به آبیاری تحت فشار توسعه پیدا می‌کند. در حال حاضر حدود ۸۰۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی در استان خرسان رضوی وجود دارد که طبق این برنامه و با توجه به شرایط آب و خاک منطقه، بیش از ۳۰۰ هزار هکتار آن استعداد آبیاری تحت فشار را دارد و بناست برای کاهش مصرف آب در آن ۵۰۰ هکتار دیگر برنامه‌های دیگری همچون راه اندازی نهرهای بتنی، کاشت گیاهانی که نیاز به آب کمتری دارند و ... اجرا شود.
مصرف بخش کشاورزی کم شود، مشکل حل می‌شود
اما رئیس هیئت مدیره و مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی معتقد است که اگر مصرف بخش کشاورزی به میزان ۱۰ درصد کاهش یابد، هیچ دغدغه‌ای برای مصرف آب شرب نداریم و اگر بتوانیم آب را صرفا به گلخانه‌های بخش کشاورزی بدهیم، سفره‌های آب زیرزمینی به تنهایی نیاز آب شرب مشهد را تامین می‌کنند. به گفته مهندس محمد حسین جعفری، از آنجایی که منبع تامین آب مشهد منابع آب زیر زمینی است، مخازن ساخته شده کم است و علی‌رغم ساخت سدهای دوستی و ارداک، باز هم نیازمند افزایش مخازن ذخیره آب هستیم، به طوری که بتوانیم میزان ذخایر آب موجود در منابع را از ۵۰۰ هزار متر مکعب به یک میلیون متر مکعب افزایش دهیم.
بر اساس آمارهای جعفری، در حال حاضر میزان استفاده از آب سد دوستی بین ۶۵ الی ۷۰ درصد در نوسان است و در زمانی همچون ایام نوروز که میزان مصرف افزایش ‌می‌یابد، این مقدار به ۷۵ درصد هم می‌رسد. البته او اظهار امیدواری کرد با پیوستن آب سد ارداک به شبکه آبی استان، تا پایان امسال ۷ میلیون متر مکعب آب به شبکه توزیع آب تزریق می‌شود.
جعفری با بیان اینکه نزدیک به ۳۰ درصد نیاز باقی مانده از منابع آب زیرزمینی، شامل چاه‌ها و سدهای دیگر تامین می‌شود اضافه می‌کند: سهم آب ایران و ترکمنستان از سد دوستی مشخص است و در این باره اختلافی وجود ندارد. استراتژی ما در استفاده از آب سد دوستی، استفاده حداکثری از آن و نیز مدیریت تامین آب بدون سد دوستی است که اگر با کمبود آب در این سد مواجه شدیم، بتوانیم راه‌های دیگر تامین آب مشهد از جمله طرح‌های انتقال بین حوزه‌ای، انتقال آب از حوز‌های مجاور، مدیریت مخزن، مدیریت مصرف و مدیریت منابع را پیگیری کنیم تا نگرانی تامین آب مشهد با کمک مردم و مسئولان حل شود.
همچنین وی به بالا بودن هزینه‌های تمام شده تامین آب شرب اشاره می‌کند: علاوه بر هزینه سرمایه گذاری، هزینه انتقال ۱۸۰ کیلومتر آب و پمپاژ کردن آن در هر متر مکعب به یک هزار تومان می رسد که در صورت صرفه جویی در آب شرب توسط مردم، قطعا کمک بزرگی به جیب خودشان خواهد شد.
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با اشاره به اینکه اگر در سال‌های ۹۲ و ۹۳ ورودی مخزن نداشته باشیم، نگرانی زیادی به وجود می‌آید، خاطر نشان کرد: در میانگین کشوری ۵۵ درصد از منابع آب، زیرزمینی و ۴۰ درصد از منابع آب سطحی است، اما در استان خراسان رضوی ۷۹ درصد از منابع آب زیرزمینی است و ۲۱ درصد از آب‌های سطحی تامین می‌شود و آنچه باعث کاهش آب در مخزن سد دوستی شده کاهش نزولات جوی است.
در صورتی که سال‌های آینده، آسمان خست به خرج دهد و بارانی بر دشت کویری خراسان رضوی نبارد، آبی بر رودها جاری نخواهد شد و با برداشت‌های بی‌رحمانه‌ چند دهه گذشته از سفره‌های آب زیرزمینی، باید به سوگ آب نشست!