از بیابان‌زایی تا فقر غذایی
مهری رضایی* قرن ۲۱ را می‌توان قرن بحران آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست نامید. بیابان‌زایی سومین چالش جهانی بعد از چالش‌های تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین است. در ایران نیز با عنایت به غلبه اقلیم خشک و نیمه‌خشک وضعیت به مراتب بحرانی‌تر است . تنها ۸ درصد از مراتع کشور، پوشش گیاهی بیش از ۵۰ درصد دارند. مهمتر از همه سوءمدیریت منابع آب بر عوامل دیگر دامن زده است براساس مطالعات طرح ملی مدیریت مناطق بیابانی کشور و طبقه‌بندی پوشش گیاهی، ۶۰۱۰۶۲۹ هکتار منطقه بیابانی در استان خراسان رضوی وجود دارد که این سطح، حدود ۴/۱۸ درصد از مناطق بیابانی کشور و حدود ۵۱ درصد از سطح کل استان را شامل می‌شود.
مهری رضایی* قرن 21 را می‌توان قرن بحران آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست نامید. بیابان‌زایی سومین چالش جهانی بعد از چالش‌های تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین است. در ایران نیز با عنایت به غلبه اقلیم خشک و نیمه‌خشک وضعیت به مراتب بحرانی‌تر است .تنها 8 درصد از مراتع کشور، پوشش گیاهی بیش از 50 درصد دارند. مهمتر از همه سوءمدیریت منابع آب بر عوامل دیگر دامن زده است براساس مطالعات طرح ملی مدیریت مناطق بیابانی کشور و طبقه‌بندی پوشش گیاهی، 6010629 هکتار منطقه بیابانی در استان خراسان رضوی وجود دارد که این سطح، حدود 4/18 درصد از مناطق بیابانی کشور و حدود 51 درصد از سطح کل استان را شامل می‌شود. همچنین براساس طرح ملی شناسایی کانون‌های بحرانی فرسایش بادی کشور، در استان خراسان رضوی 1651511 هکتار از اراضی واقع در مناطق بیابانی تحت تاثیر فرسایش بادی بوده که معادل 47/8 درصد از مساحت اراضی تحت تاثیر فرسایش بادی کشور است. علاوه براین 768700 هکتار از این اراضی در کانون‌های بحرانی فرسایش بادی قرار دارد که معادل 8/11 درصد از مساحت کل کانون‌های بحرانی کشور بوده و در 15 کانون و 17 نقطه با شدت‌های فرسایشی 1 و 2 و 3 گسترده شده است.
پدیده بیابان‌زایی از جمله چالش‌های زیست محیطی است که در حال حاضر مناطق بسیاری از ایران درگیر آن هستند. در گسترش پدیده بیابان‌زایی دو عامل محیطی و انسانی نقش بسزایی ایفا می‌کنند که شرایط اقلیمی از قبیل کاهش نزولات آسمانی، تبخیر بالای آب، پدیده گرمایش زمین و تغییر اقلیم منجر به افزایش فرسایش بادی و گسترش بیابان‌زایی می¬شود. از فعالیت‌های انسانی می توان به برداشت بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی، فشار بیش از حد بر خاک، افزایش وسعت زمین‌های کشاورزی، چرای بی‌رویه، ورود دام به جنگل‌ها و تغییر غیرقانونی و نادرست کاربری اراضی مانند تبدیل جنگل یا مرتع به کشتزار و زمین‌های کشاورزی اشاره کرد که همه سبب تشدید پدیده بیابان‌زایی در کشور می شوند. از بین ۴۵ عامل موثر در بیابان‌زایی ۳۹ عامل مدیریتی محسوب شده است، لذا نقش کنترل عوامل انسانی در کاهش این پدیده خطرناک بسیار اهمیت دارد.
مهمترین عوامل انسانی موثر در بیابان‌زایی خراسان رضوی عبارتند از:
۱-تخریب منابع خاک استان، به دلایل تغییر کاربری زمین، کاهش حاصلخیزی خاک، کاهش عمق خاک در اثر فرسایش آبی و بادی و عدم رعایت اصول علمی شخم در مزارع.
2-تخریب منابع گیاهی استان، به علت چرای مفرط و مازاد بر ظرفیت و خارج از فصل مراتع، بوته‌کنی و قطع درختچه و درختان و آتش‌سوزی.
۳-تخریب منابع آب استان، به دلیل افت سفره‌های آب زیرزمینی، کاهش کیفیت منابع آب و افزایش املاح آلوده‌کننده، افزایش آلودگی‌های صنعتی و میکروبی و زهدار شدن اراضی در اثر آبیاری غیرصحیح.
4-توسعه تکنولوژی در اراضی استان و تبدیل اراضی منابع طبیعی و زراعی به مناطق مسکونی و صنعتی و همچنین بهره‌برداری غیراصولی از معادن.
گرچه یکی از فاکتورهای مهم در بیابان‌زایی تخریب پوشش گیاهی است، اما دلیل عمده شیب تند بیابان‌زایی سوءمدیریت منابع آب است و خراسان رضوی مقام اول را از نظر دشت‌های بحرانی در کشور دارد. قابل انتظار است که کاهش منابع آب، افزایش نرخ تولید محصولات کشاورزی و کاهش نرخ تولید را به دنبال داشته باشد. تا زمانی‌که ۵۰ درصد علوفه دامی کشور از مراتع تامین می‌گردد و الگوی دامپروری مبتنی بر دام سبک و عدم دسترسی بخش دام به اطلاعات و فناوری روز باشد، ادامه شیوه فوق نمی‌تواند به صورت پایدار باقی بماند. آمارهای جهانی نشان می‌دهد رشد محصولات دامی در بسیاری از کشورهای جهان بیشتر از ایران بوده و این کشورها توانسته‌اند نسبت تولیدات غذایی خود در سال‌های اخیر را با شیب فزاینده‌ای افزایش دهند. طبق این آمار کشورهایی همچون افغانستان، عراق، برمودا، گینه استوایی، کنگو، برونئی، بورکینافاسو، زیمباوه، آنگولا، زامبیا، وانواتو، اوگاندا، توگو، سومالی، نیجر، مالی، ماداگاسکار، گواتمالا، گینه‌بیسائو، کومور و... در شاخص تولید دام و بهبود عملکرد بخش دامپروری خود وضعیت بسیار بهتری نسبت به ایران داشته‌اند.
برای برون‌رفت از این بحران که چون دشمنی نامرئی امنیت ملی را نشانه رفته است، به انقلابی در فرایند کشاورزی و دامپروری کشور و اقدامات همگرا در بخش‌های دیگر بالاخص وزارت نیرو نیازمندیم. تغییر الگوی کشت، اجرای سیستم آبیاری با بهره‌وری بالا، استفاده از آب مجازی، روش‌های تامین آب از طرق پایدار، آبخوانداری شهری و استفاده از آب‌های بازیافتی از جمله این سیاست‌هاست که مطئنا با عنایت به سهم دولت در ایجاد زیرساخت‌ها کاری سترگ در زمینه برنامه‌ریزی بین دستگاهی نیاز است و از همه مهمتر ایجاد حس اعتماد در مردم و همراه‌سازی آنان در موفقیت این طرح ها بسیار اساسی است.
باید خاطرنشان کرد که بیابان‌زایی یک روی سکه و از دست رفتن منابع پایه و گسترش فقر روی دیگر آن است، چراکه سالانه ۵ درصد تولید ناخالص ملی کشور به دلیل تخریب سرزمین از بین می‌رود. چنانچه هرچه سریع‌تر برای شیب سقوط و اضمحلال منابع طبیعی چاره‌اندیشی نشود به نقطه برگشت‌ناپذیر خود خواهد رسید. شاید برای همه ما باید یادآوری شود که علی‌رغم پیشرفتهای شگرف «وابستگی دنیای امروز به منابع و اندوخته های طبیعی برابرِ وابستگی آن در زمان تمدّن پارینه سنگی است» و ناچار به احترام به عناصر حیات هستیم.
*مسئول دفتر آب و خاک محیط زیست استان
پدیده بیابان‌زایی از جمله چالش‌های زیست محیطی است که در حال حاضر مناطق بسیاری از ایران درگیر آن هستند. در گسترش پدیده بیابان‌زایی دو عامل محیطی و انسانی نقش بسزایی ایفا می‌کنند که شرایط اقلیمی از قبیل کاهش نزولات آسمانی، تبخیر بالای آب، پدیده گرمایش زمین و تغییر اقلیم منجر به افزایش فرسایش بادی و گسترش بیابان‌زایی می¬شود. از فعالیت‌های انسانی می توان به برداشت بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی، فشار بیش از حد بر خاک، افزایش وسعت زمین‌های کشاورزی، چرای بی‌رویه، ورود دام به جنگل‌ها و تغییر غیرقانونی و نادرست کاربری اراضی مانند تبدیل جنگل یا مرتع به کشتزار و زمین‌های کشاورزی اشاره کرد که همه سبب تشدید پدیده بیابان‌زایی در کشور می شوند. از بین ۴۵ عامل موثر در بیابان‌زایی ۳۹ عامل مدیریتی محسوب شده است، لذا نقش کنترل عوامل انسانی در کاهش این پدیده خطرناک بسیار اهمیت دارد.
مهمترین عوامل انسانی موثر در بیابان‌زایی خراسان رضوی عبارتند از:
۱-تخریب منابع خاک استان، به دلایل تغییر کاربری زمین، کاهش حاصلخیزی خاک، کاهش عمق خاک در اثر فرسایش آبی و بادی و عدم رعایت اصول علمی شخم در مزارع.
2-تخریب منابع گیاهی استان، به علت چرای مفرط و مازاد بر ظرفیت و خارج از فصل مراتع، بوته‌کنی و قطع درختچه و درختان و آتش‌سوزی.
۳-تخریب منابع آب استان، به دلیل افت سفره‌های آب زیرزمینی، کاهش کیفیت منابع آب و افزایش املاح آلوده‌کننده، افزایش آلودگی‌های صنعتی و میکروبی و زهدار شدن اراضی در اثر آبیاری غیرصحیح.
4-توسعه تکنولوژی در اراضی استان و تبدیل اراضی منابع طبیعی و زراعی به مناطق مسکونی و صنعتی و همچنین بهره‌برداری غیراصولی از معادن.
گرچه یکی از فاکتورهای مهم در بیابان‌زایی تخریب پوشش گیاهی است، اما دلیل عمده شیب تند بیابان‌زایی سوءمدیریت منابع آب است و خراسان رضوی مقام اول را از نظر دشت‌های بحرانی در کشور دارد. قابل انتظار است که کاهش منابع آب، افزایش نرخ تولید محصولات کشاورزی و کاهش نرخ تولید را به دنبال داشته باشد. تا زمانی‌که ۵۰ درصد علوفه دامی کشور از مراتع تامین می‌گردد و الگوی دامپروری مبتنی بر دام سبک و عدم دسترسی بخش دام به اطلاعات و فناوری روز باشد، ادامه شیوه فوق نمی‌تواند به صورت پایدار باقی بماند. آمارهای جهانی نشان می‌دهد رشد محصولات دامی در بسیاری از کشورهای جهان بیشتر از ایران بوده و این کشورها توانسته‌اند نسبت تولیدات غذایی خود در سال‌های اخیر را با شیب فزاینده‌ای افزایش دهند. طبق این آمار کشورهایی همچون افغانستان، عراق، برمودا، گینه استوایی، کنگو، برونئی، بورکینافاسو، زیمباوه، آنگولا، زامبیا، وانواتو، اوگاندا، توگو، سومالی، نیجر، مالی، ماداگاسکار، گواتمالا، گینه‌بیسائو، کومور و... در شاخص تولید دام و بهبود عملکرد بخش دامپروری خود وضعیت بسیار بهتری نسبت به ایران داشته‌اند.
برای برون‌رفت از این بحران که چون دشمنی نامرئی امنیت ملی را نشانه رفته است، به انقلابی در فرایند کشاورزی و دامپروری کشور و اقدامات همگرا در بخش‌های دیگر بالاخص وزارت نیرو نیازمندیم. تغییر الگوی کشت، اجرای سیستم آبیاری با بهره‌وری بالا، استفاده از آب مجازی، روش‌های تامین آب از طرق پایدار، آبخوانداری شهری و استفاده از آب‌های بازیافتی از جمله این سیاست‌هاست که مطئنا با عنایت به سهم دولت در ایجاد زیرساخت‌ها کاری سترگ در زمینه برنامه‌ریزی بین دستگاهی نیاز است و از همه مهمتر ایجاد حس اعتماد در مردم و همراه‌سازی آنان در موفقیت این طرح ها بسیار اساسی است.
باید خاطرنشان کرد که بیابان‌زایی یک روی سکه و از دست رفتن منابع پایه و گسترش فقر روی دیگر آن است، چراکه سالانه ۵ درصد تولید ناخالص ملی کشور به دلیل تخریب سرزمین از بین می‌رود. چنانچه هرچه سریع‌تر برای شیب سقوط و اضمحلال منابع طبیعی چاره‌اندیشی نشود به نقطه برگشت‌ناپذیر خود خواهد رسید. شاید برای همه ما باید یادآوری شود که علی‌رغم پیشرفتهای شگرف «وابستگی دنیای امروز به منابع و اندوخته های طبیعی برابرِ وابستگی آن در زمان تمدّن پارینه سنگی است» و ناچار به احترام به عناصر حیات هستیم.
*مسئول دفتر آب و خاک محیط زیست استان
ارسال نظر