اقامتگاه‌های بوم‌گردی فرصتی برای توسعه پایدار گردشگری
اشکان بروج کارشناس ارشد مدیریت جهانگردی شاید تا 3 سال پیش هیچ‌کس نمی‌دانست خوشه‌سار بوم‌گردی چیست و اعضای این شبکه چه کارهایی انجام می‌دهند. تا اینکه کم‌کم بین اهالی صنعت گردشگری ایران نام خانه‌هایی پیچید که حال و هوای بومی و سنتی داشتند و میزبان گردشگران خارجی و داخلی بودند؛ پس از چندی، اقامتگاه‌های خوشه‌سار بوم گردی تبدیل به برند برتر اقامتگاه‌های بومی ایران شدند.
آنچه که تاکنون از بازخورد میهمانان و گردشگران این اقامتگاه ها مشاهده شده است، رضایت کامل گردشگر و در کنار آن ارتقای سطح زندگی مردم بومی و حفظ سنت‌ها و ارزش‌‌های بومی منطقه مورد بازدید بوده است. بر اساس پژوهش‌های دانشگاهی انجام شده، اقامتگاه‌های بوم‌گردی که نمونه نزدیک به اکولوژها (پایدارترین نوع اقامتگاه‌های گردشگری) هستند، گام موثری در جهت توسعه پایدار گردشگری برداشته‌اند و توانسته‌اند در کنار بالابردن سطح کیفیت زندگی مردم محلی، رضایت گردشگری و رونق کسب وکارهای گردشگری را هم رقم بزنند.
خوشه‌سار بوم‌گردی
گردشگری فرصت‌های بسیاری را برای کسب و کارهای کوچک خانوادگی ایجاد می‌کند که بیشتر آنها، روابط مستقیم و متقابل میزبان و میهمان را در خانه و املاک خانواده گردشگرپذیر در بردارند. این حضور و مشارکت از سوی خانواده، برای تجربه و رضایت گردشگر و همچنین برای توسعه پایدار مقصد و جامعه محلی، امری بسیار حیاتی است. یکی از کسب‌وکارهای کوچک گردشگری که از سال ۱۹۹۴ میلادی به جهانیان معرفی شده و در چند سال گذشته در ایران به شدت در حال توسعه است (افتتاح بیش از ۳۰ اقامتگاه بوم‌گردی در سال ۹۱)، ایجاد و توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی در سه گونه اکولوژ، اکوکمپ‌ و اکوهتل‌(هتل‌های سنتی) است. هدف اصلی ایجاد و توسعه این نوع از اقامتگاه‌ها که دارای هویت و ساختاری بومی هستند، رسیدن به توسعه‌ پایدار است. بیشتر این اقامتگاه‌ها توسط یک خانواده محلی اداره شده و تنها جنبه اقامتی ندارند؛ بلکه در آنها فعالیت‌های مختلفی مانند ارائه غذا و نوشیدنی بومی، ساخت، آموزش و فروش صنایع دستی محلی، اجرای نمایش و موسیقی سنتی، برگزاری رویدادهای بومی، تورها و فعالیت‌های بوم‌گردی به چشم می‌خورد. مکان فیزیکی اقامتگاه، به دلیل سبک معماری و مصالح ارگانیک به کار رفته در ساختمان اقامتگاه، طراحی داخلی و مبلمان بومی و همچنین فعالیت‌های تعریف شده در آن به نوعی یک اکوموزه بوده و یک جاذبه گردشگری محسوب می‌شود. مهم‌ترین اصل رعایت شده در اقامتگاه‌های بوم‌گردی، به ویژه در اکولوژها، مشارکت اعضای خانواده میزبان (صاحب اقامتگاه) و جامعه محلی مقصد در تمامی فعالیت‌های گردشگری اقامتگاه است.
از سال ۱۹۹۴ میلادی و در اولین سمینار بین‌المللی انجمن‌های تخصصی اکولوژ، گونه جدیدی از اقامتگاه‌ها با نام «اقامتگاه بومی یا اکولوژ» به صورت رسمی به دنیای گردشگری معرفی شد که ساختار خود اقامتگاه با هویت آن در هم تنیده بودند. بر اساس اولین تعریف رسمی در سال ۲۰۰۲ میلادی، اقامتگاه بومی یا اکولوژ امکانات اقامتگاهی گردشگری است که به معیارهای زیر پایبند است: حفاظت از محیط طبیعی و فرهنگی پیرامون؛ ایجاد کمترین اثر بر محیط طبیعی اطراف اقامتگاه در هنگام ساخت آن؛ استفاده از معماری و مصالح بومی و داشتن بافت فرهنگی و فیزیکی خاص با توجه و هم آهنگ با فرم، منظره و رنگ محیط؛ استفاده از سیستم‌های آبرسانی پایدار و کاهش مصرف آب؛ به کارگیری روش‌هایی برای بازیافت زباله‌های خشک و دفع دیگر انواع زباله بدون آسیب رسانی به محیط؛ استفاده از انرژی‌های پایدار به روش‌های سنتی و به کار گیری انرژی‌های نو با استفاده از وسایل مدرن؛ کار گروهی همراه با به کارگیری جامعه محلی؛ ارائه کارگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی ویژه کارکنان، گردشگران و مالکان اقامتگاه ها درباره چگونگی حفاظت و برخورد با محیط طبیعی و فرهنگی پیرامون؛ همکاری با برنامه‌های تحقیقاتی در جهت برنامه‌ریزی توسعه پایدار محلی.
اقامتگاه‌های گروه خوشه سار بوم‌گردی در طول سال‌های گذشته، به گونه‌های مختلف با هم آشنا شده و به سرعت در سراسر ایران درحال گسترش هستند. افراد این شبکه که در سرتاسر ایران و در اکوسیستم‌های مختلف مشغول به کار و زندگی هستند، ارزش‌های میراث فرهنگی و زندگی بومی را فراتر از گفتار و نوشتار، کم و بیش در رفتار و زندگی‌شان وارد کرده‌اند؛ مانند محل زندگی، پوشش، خوراک، شغل، موسیقی و غیره. آنها به شکل ارگانیک تشکیل یک شبکه بومی داده‌‌اند، با یکدیگر همکاری دارند، تجاربشان را درمیان می‌گذارند و معرف یکدیگرند. تقریبا تمام این افراد در مراحل طراحی، تهیه مصالح و اجرای فضای معماری اقامتگاه‌های مورد نظرشان به صورت عملیاتی وارد شدند و مهارت و دانش کسب کردند. همین موضوع کم و بیش نسبت به تهیه پوشاک و به تبع، خوراکشان و نیز فعالیت‌ها و محصولاتی که ارائه می‌کنند، دخیل بوده است. افراد این گروه زندگی مفید نزدیک به طبیعت، در بافت‌های قدیمی شهری و روستایی را انتخاب کرده و ارزش‌های میراث فرهنگی و معنوی، صنایع دستی، محیط زیست و گردشگری را در حوزه فعالیت خود زنده نگه می‌دارند. براساس مرام‌نامه اعضای خوشه‌سار بوم‌گردی، برخی ارزش‌های هسته‌ای و مشترک اعضای این شبکه عبارت‌ است از: انتخاب خانه‌ای بومی، مرمت و سکونت در آن؛ استفاده از معماری داخلی ساده محلی؛ پذیرایی با غذای اصیل بومی؛ درگیر کردن جوامع محلی در فعالیت‌های خود؛ احترام و زنده نگه داشتن فرهنگ و آیین‌های مردم بومی؛ معرفی هنرها و صنایع خاص منطقه؛ معرفی موسیقی ایرانی، عرفانی و تلفیق آن با موسیقی جهان.
فعالان خوشه‌سار بوم‌گردی محیطی را برای استفاده گردشگران و مسافران آماده کرده‌‌اند تا میهمانان بتوانند علاوه بر اقامت در یک خانه روستایی یا سیاه‌چادر عشایری، ضمن تجربه یک محیط بومی بتوانند از نوشیدنی‌ها، غذاها، پوشاک محلی و فعالیت‌های سنتی منطقه استفاده کنند.
ایجاد اقامتگاه‌های بوم‌گردی همراه با فعالیت‌ها و خدماتی که برای شناخت و معرفی بوم انجام می‌شود، در مناطق روستایی و بکر طبیعی یا بافت‌های تاریخی شکل می‌گیرد و توسط خانواده‌های کارآفرین و جامعه محلی علاقه‌مند به گردشگری اداره می‌‌شوند. در اصل این شیوه میهمان‌پذیری و پذیرایی در روستاها، پاسخگوی دغدغه‌های فکری بسیاری بود؛ از یک سو برای روستاییان امکان حفاظت منابع و توسعه و بهره‌برداری پایدار از جاذبه‌های طبیعی را فراهم و از سوی دیگر با ایجاد درآمد مکمل، از مهاجرت مردم روستایی جلوگیری می‌کرد. همچنین برای شهرنشینان، امکان گذران تعطیلات با خانواده را با هزینه‌های قابل تحمل در محیطی که ویژه استراحت و آرامش است، فراهم می‌ساخت. بیشتر این نوع اقامتگاه‌ها منزلی با امکانات در منطقه روستایی بوده که این خانه‌ها در ساختمان‌هایی که کاربری نخستین خود را از دست داده‌اند، ایجاد یا سامان می‌یابند.