دست داعش به ثروت عراق می‌رسد؟
سـایه جنـگ بر نفـت
ماه گذشته وقتی شبه‌نظامیان داعش شهر موصل، دومین شهر بزرگ عراق را تصرف کردند، قیمت جهانی نفت افزایش یافت و به بالاترین حد طی ۹ ماه گذشته رسید. اما با گذشت یک هفته این روند فروکش کرد. اکنون قیمت نفت حتی کمی کاهش هم یافته است. اما چرا با وجود جنگی تمام عیار در یکی از اصلی‌ترین کشورهای تولیدکننده و صادرکننده نفت جهان یعنی عراق، قیمت نفت، چنین بی‌تفاوتی نشان میدهد؟ نفت همواره یکی از مهم‌ترین دلایل توجه آمریکا به عراق بوده‌است. اکنون هم که این کشور درگیر جنگی تازه است، یکی از اصلی‌ترین ملاحظات و دل‌نگرانی‌های غرب درباره عراق، نه آواره‌ها و کشته‌ها و ناآرامی‌های این کشور بلکه تاثیر این ناآرامی بر قیمت جهانی نفت است.
ماه گذشته وقتی شبه‌نظامیان داعش شهر موصل، دومین شهر بزرگ عراق را تصرف کردند، قیمت جهانی نفت افزایش یافت و به بالاترین حد طی 9 ماه گذشته رسید. اما با گذشت یک هفته این روند فروکش کرد. اکنون قیمت نفت حتی کمی کاهش هم یافته است. اما چرا با وجود جنگی تمام عیار در یکی از اصلی‌ترین کشورهای تولیدکننده و صادرکننده نفت جهان یعنی عراق، قیمت نفت، چنین بی‌تفاوتی نشان میدهد؟ نفت همواره یکی از مهم‌ترین دلایل توجه آمریکا به عراق بوده‌است. اکنون هم که این کشور درگیر جنگی تازه است، یکی از اصلی‌ترین ملاحظات و دل‌نگرانی‌های غرب درباره عراق، نه آواره‌ها و کشته‌ها و ناآرامی‌های این کشور بلکه تاثیر این ناآرامی بر قیمت جهانی نفت است. عراق اکنون دومین تولیدکننده بزرگ نفت در اوپک است. اگر چه مدتی است صحبت از نفت و گاز شیل، کارشناسان انرژی جهان را به خود مشغول کرده، اما حتی خود آمریکایی‌ها هم می‌دانند که آینده قیمت نفت بیش از آنکه به سنگ و صخره‌های شیل در آمریکای شمالی وابسته باشد، به تولید نفت کشورهایی مثل عراق بستگی دارد. در اکتبر سال 2012، آژانس بین‌المللی انرژی اعلام کرد، افزایش تولید نفت عراق به اندازه بیش از 5 میلیون بشکه در
روز تا سال 2035، این کشور را به بزرگ‌ترین تامین‌کننده نفتی جهان تبدیل می‌کند. در دهه کنونی، عراق حدود 45 درصد از رشد پیش‌بینی شده تولیدات جهانی را تامین می‌کند.
با توجه به این شرایط، هرگونه اخلال در تولید کنونی نفت عراق یا دورنمای تیره بلندمدت، پیامدهای جدی و قابل توجهی برای اقتصاد آمریکا و جهان خواهد داشت. همان‌طور که آلن گرین‌اسپن، رئیس سابق بانک مرکزی آمریکا در سال ۲۰۰۲ گفته بود: همه رکودها و بحران‌های اقتصادی آمریکا از سال ۱۹۷۳، یعنی از وقتی که نفت به عاملی مهم در تجارت تبدیل شد، در نتیجه افزایش شدید قیمت نفت به وجود آمده است. این صحبت گرین‌اسپن قبل از بحران مالی اقتصادی سال ۲۰۰۸ گفته شد که آن هم نتیجه سه برابر شدن قیمت نفت در بازارهای جهانی بود.
چشم‌انداز نفتی عراق
بخش عمده‌ای از تولیدات نفت عراق از جنوب این کشور می‌آید و از چاه‌هایی که بسیار از میدان‌های جنگ کنونی دور هستند. این چاه‌ها ۳۲۰ کیلومتر از آخرین نقطه جنوبی که شبه‌نظامیان داعش آن را تصرف کرده‌اند و ۴۰۰ کیلومتر از فلوجه، شرقی‌ترین نقطه‌ای که اکنون در تصرف آنها است، فاصله دارند.
درست است که حمله داعش ناگهانی بود و طی زمان کوتاهی مسافت زیادی را به اشغال درآوردند. اما شرایط اکنون فرق کرده است. نیروهای داعش در روزهای نخست از غافلگیری تاکتیکی اگر نگوییم استراتژیک، استفاده کردند که البته در میدان جنگ، عامل مهمی است. ارتش عراق شهر موصل را تقدیم داعش کرد و عقب نشست. اما از آن زمان به بعد، نیروهای نظامی عراق شروع به بازیابی توان خود کردند و مقاومت در برابر داعش تقویت شد و پیشروی‌های آن هم کندتر. از سوی دیگر توجه جامعه جهانی هم به عراق و داعش بیشتر جلب شد و همه اینها موجب شد تا روند روزهای اول پیشروی داعش، کاملا تغییر کند.
البته داعش هم مشغول جمع‌آوری نیرو و امکانات است. اما پیشروی این نیروها به سمت بغداد و تصرف شهرهای مرکزی و جنوبی بعید است. زیرا این نیروها از یک طرف باید مواضع تصرف شده در موصل و انبار را حفظ کنند و از سوی دیگر به فکر پیشروی باشند. برای نیروهای چریکی مانند داعش این کار ممکن نیست.
البته همواره باید به یاد داشته باشیم که جنگ کاملا غیرقابل پیش‌بینی است و ارزیابی توازن قوای جنگی با توجه به اطلاعات محدودی که وجود دارد، کار آسانی نیست. اما همه شواهد حاکی از آن است که این جنگ ممکن است در همین موقعیت یعنی رویارویی نظامی باقی بماند و به پیشروی شبه‌نظامیان داعش به سمت بغداد و چاه‌های نفتی عراق در جنوب نخواهد کشید. به این ترتیب در آینده نزدیک، تولیدات نفت عراق تحت تاثیر قرار نمی‌گیرد و صادرات نفت از چاه‌های جنوبی ادامه می‌یابد.
نبرد بر سر تصرف پالایشگاه بیجی که بزرگ‌ترین پالایشگاه نفت عراق است، بسیار مهم است. زیرا این پالایشگاه بخش عمده‌ای از نیازهای داخلی عراق را تامین می‌کند و خود شهر بیجی که در نزدیکی موصل واقع است، محل استقرار تاسیسات و زیرساخت‌های مهم برقی، آبی و ارتباطات و حمل‌ونقل عراق است. اما اهمیت این پالایشگاه برای تولیدات نفت عراق، هیچ است.
دورنمای میان‌مدت و بلندمدت
نگاهی به افق میان و بلندمدت اما نگرانی‌هایی را از نظر امنیتی برای نفت عراق نشان میدهد. یکی از عواملی که موجب این نگرانی می‌شود، احتمال تغییر در توازن قدرت است. از نظر تاریخی، جنگ‌های اینچنین در عراق و سوریه، می‌تواند یک درگیری داخلی درازمدت بشود. این وضعیتی است که اکنون در سوریه و افغانستان شاهد هستیم و در لبنان و سودان هم وجود داشته‌است. البته ظهور یک قدرت نظامی برتر در میدان می‌تواند این بن‌بست را بشکند. مثلا احمدشاه مسعود در دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ در افغانستان توانست توازن قوا را بر هم بزند. یا مداخله یک کشور خارجی می‌تواند شرایط را عوض کند.
البته آنچه در عراق و سوریه می‌گذرد بخشی از رویارویی قدرت‌های منطقه‌ای هم هست. بنابراین اگر در روابط میان این قدرت‌ها و تعامل آنها تغییری حاصل شود، بر تحولات عراق و سوریه هم تاثیر می‌گذارد و نقشه میدان جنگ را تغییر میدهد. با توجه به اهمیت استراتژیک عراق، مناسبات قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی تاثیر زیادی بر تحولات میدانی این کشور خواهد داشت.
مشکلات مستقیم صنعت نفت عراق
بدون در نظر گرفتن تحولات و توازن قدرت در جنگ کنونی عراق، هرچه این جنگ طولانی‌تر شود، احتمال تاثیرگذار ی‌اش بر تولید نفت عراق بیشتر خواهد شد. دست‌کم سه مشکل می‌تواند برای صنعت نفت عراق به‌طور مستقیم بروز کند. تروریسم و خرابکاری، بوروکراسی، بی‌نظمی و بی‌قانونی. سلفی‌ها و گروه‌های شبه‌نظامی مدت‌ها است که از طریق حمله به زیرساخت‌های نفتی جنوب عراق سعی در خرابکاری در روند تولید نفت این کشور دارند. آنها در شمال عراق موفقیت‌هایی به دست آوردند. اما در جنوب نتوانسته‌اند کاری کنند. از نظر بوروکراسی هم عراق حتی قبل از این جنگ هم مشکل داشت. فساد وناکارآمدی درون دولت، بر توسعه صنعت نفت عراق تاثیرگذاشته‌است. همچنین سال‌ها تحریم که غرب در دوران صدام علیه عراق اعمال کرده‌بود، صنعت نفت این کشور را به شدت تحت تاثیر قرار داده‌است.
معطوف شدن توجه نیروهای نظامی و انتظامی عراق به جنگ در غرب و شرق و شمال، باعث بی‌نظمی و بی‌قانونی در مناطق جنوبی و نفتخیز می‌شود. گزارش‌هایی از افزایش خشونت و دزدی و ناامنی در مناطق جنوبی منتشر شده‌است.
همه این مواردی که گفته شد، هزینه کار کردن و سرمایه‌گذاری در عراق را برای شرکت‌های نفتی افزایش میدهد و مانع از آن می‌شود که عراق به حداکثر ظرفیت خود در صادرات نفتی برسد. تولید نفت عراق در آینده نزدیک و حتی در آینده دور قابل پیش‌بینی، دچار وقفه نخواهد شد. اما نباید منتظر توسعه تولید و صادرات نفت عراق باشیم.
با توجه به این شرایط، هرگونه اخلال در تولید کنونی نفت عراق یا دورنمای تیره بلندمدت، پیامدهای جدی و قابل توجهی برای اقتصاد آمریکا و جهان خواهد داشت. همان‌طور که آلن گرین‌اسپن، رئیس سابق بانک مرکزی آمریکا در سال ۲۰۰۲ گفته بود: همه رکودها و بحران‌های اقتصادی آمریکا از سال ۱۹۷۳، یعنی از وقتی که نفت به عاملی مهم در تجارت تبدیل شد، در نتیجه افزایش شدید قیمت نفت به وجود آمده است. این صحبت گرین‌اسپن قبل از بحران مالی اقتصادی سال ۲۰۰۸ گفته شد که آن هم نتیجه سه برابر شدن قیمت نفت در بازارهای جهانی بود.
چشم‌انداز نفتی عراق
بخش عمده‌ای از تولیدات نفت عراق از جنوب این کشور می‌آید و از چاه‌هایی که بسیار از میدان‌های جنگ کنونی دور هستند. این چاه‌ها ۳۲۰ کیلومتر از آخرین نقطه جنوبی که شبه‌نظامیان داعش آن را تصرف کرده‌اند و ۴۰۰ کیلومتر از فلوجه، شرقی‌ترین نقطه‌ای که اکنون در تصرف آنها است، فاصله دارند.
درست است که حمله داعش ناگهانی بود و طی زمان کوتاهی مسافت زیادی را به اشغال درآوردند. اما شرایط اکنون فرق کرده است. نیروهای داعش در روزهای نخست از غافلگیری تاکتیکی اگر نگوییم استراتژیک، استفاده کردند که البته در میدان جنگ، عامل مهمی است. ارتش عراق شهر موصل را تقدیم داعش کرد و عقب نشست. اما از آن زمان به بعد، نیروهای نظامی عراق شروع به بازیابی توان خود کردند و مقاومت در برابر داعش تقویت شد و پیشروی‌های آن هم کندتر. از سوی دیگر توجه جامعه جهانی هم به عراق و داعش بیشتر جلب شد و همه اینها موجب شد تا روند روزهای اول پیشروی داعش، کاملا تغییر کند.
البته داعش هم مشغول جمع‌آوری نیرو و امکانات است. اما پیشروی این نیروها به سمت بغداد و تصرف شهرهای مرکزی و جنوبی بعید است. زیرا این نیروها از یک طرف باید مواضع تصرف شده در موصل و انبار را حفظ کنند و از سوی دیگر به فکر پیشروی باشند. برای نیروهای چریکی مانند داعش این کار ممکن نیست.
البته همواره باید به یاد داشته باشیم که جنگ کاملا غیرقابل پیش‌بینی است و ارزیابی توازن قوای جنگی با توجه به اطلاعات محدودی که وجود دارد، کار آسانی نیست. اما همه شواهد حاکی از آن است که این جنگ ممکن است در همین موقعیت یعنی رویارویی نظامی باقی بماند و به پیشروی شبه‌نظامیان داعش به سمت بغداد و چاه‌های نفتی عراق در جنوب نخواهد کشید. به این ترتیب در آینده نزدیک، تولیدات نفت عراق تحت تاثیر قرار نمی‌گیرد و صادرات نفت از چاه‌های جنوبی ادامه می‌یابد.
نبرد بر سر تصرف پالایشگاه بیجی که بزرگ‌ترین پالایشگاه نفت عراق است، بسیار مهم است. زیرا این پالایشگاه بخش عمده‌ای از نیازهای داخلی عراق را تامین می‌کند و خود شهر بیجی که در نزدیکی موصل واقع است، محل استقرار تاسیسات و زیرساخت‌های مهم برقی، آبی و ارتباطات و حمل‌ونقل عراق است. اما اهمیت این پالایشگاه برای تولیدات نفت عراق، هیچ است.
دورنمای میان‌مدت و بلندمدت
نگاهی به افق میان و بلندمدت اما نگرانی‌هایی را از نظر امنیتی برای نفت عراق نشان میدهد. یکی از عواملی که موجب این نگرانی می‌شود، احتمال تغییر در توازن قدرت است. از نظر تاریخی، جنگ‌های اینچنین در عراق و سوریه، می‌تواند یک درگیری داخلی درازمدت بشود. این وضعیتی است که اکنون در سوریه و افغانستان شاهد هستیم و در لبنان و سودان هم وجود داشته‌است. البته ظهور یک قدرت نظامی برتر در میدان می‌تواند این بن‌بست را بشکند. مثلا احمدشاه مسعود در دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ در افغانستان توانست توازن قوا را بر هم بزند. یا مداخله یک کشور خارجی می‌تواند شرایط را عوض کند.
البته آنچه در عراق و سوریه می‌گذرد بخشی از رویارویی قدرت‌های منطقه‌ای هم هست. بنابراین اگر در روابط میان این قدرت‌ها و تعامل آنها تغییری حاصل شود، بر تحولات عراق و سوریه هم تاثیر می‌گذارد و نقشه میدان جنگ را تغییر میدهد. با توجه به اهمیت استراتژیک عراق، مناسبات قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی تاثیر زیادی بر تحولات میدانی این کشور خواهد داشت.
مشکلات مستقیم صنعت نفت عراق
بدون در نظر گرفتن تحولات و توازن قدرت در جنگ کنونی عراق، هرچه این جنگ طولانی‌تر شود، احتمال تاثیرگذار ی‌اش بر تولید نفت عراق بیشتر خواهد شد. دست‌کم سه مشکل می‌تواند برای صنعت نفت عراق به‌طور مستقیم بروز کند. تروریسم و خرابکاری، بوروکراسی، بی‌نظمی و بی‌قانونی. سلفی‌ها و گروه‌های شبه‌نظامی مدت‌ها است که از طریق حمله به زیرساخت‌های نفتی جنوب عراق سعی در خرابکاری در روند تولید نفت این کشور دارند. آنها در شمال عراق موفقیت‌هایی به دست آوردند. اما در جنوب نتوانسته‌اند کاری کنند. از نظر بوروکراسی هم عراق حتی قبل از این جنگ هم مشکل داشت. فساد وناکارآمدی درون دولت، بر توسعه صنعت نفت عراق تاثیرگذاشته‌است. همچنین سال‌ها تحریم که غرب در دوران صدام علیه عراق اعمال کرده‌بود، صنعت نفت این کشور را به شدت تحت تاثیر قرار داده‌است.
معطوف شدن توجه نیروهای نظامی و انتظامی عراق به جنگ در غرب و شرق و شمال، باعث بی‌نظمی و بی‌قانونی در مناطق جنوبی و نفتخیز می‌شود. گزارش‌هایی از افزایش خشونت و دزدی و ناامنی در مناطق جنوبی منتشر شده‌است.
همه این مواردی که گفته شد، هزینه کار کردن و سرمایه‌گذاری در عراق را برای شرکت‌های نفتی افزایش میدهد و مانع از آن می‌شود که عراق به حداکثر ظرفیت خود در صادرات نفتی برسد. تولید نفت عراق در آینده نزدیک و حتی در آینده دور قابل پیش‌بینی، دچار وقفه نخواهد شد. اما نباید منتظر توسعه تولید و صادرات نفت عراق باشیم.
ارسال نظر