نوشتارهای باقی‌مانده از زبان پارتی در خراسان امروزین
رضا سلیمان نوری*
نوزدهمین نوشتار از این سلسه یادداشت‌ها را که هفته قبل تقدیم کردم به معرفی معروف‌ترین آثار خطی برجای مانده از زبان پارتی یا همان پهلوی اشکانی به عنوان زبان اصلی رایج در ایران عهد حکومت اشکانیان اختصاص داشت. نوشتاری که وقتی در برخی سایت های مجازی منتشر شد، باعث شد تا موارد جالب‌تری از آثار خطی پهلوی اشکانی را بشناسم.
دوستی از اهالی فضای مجازی که هنوز توفیق زیارت حضوری وی را کسب نکرده‌ام، توصیه کرد تا کمی بیشتر درباره حضور اشکانیان در منطقه جنوب خراسان بزرگ تحقیق کنم زیرا چند سنگ نوشته از آنان در این مکان باقی مانده است.
نوزدهمین نوشتار از این سلسه یادداشت‌ها را که هفته قبل تقدیم کردم به معرفی معروف‌ترین آثار خطی برجای مانده از زبان پارتی یا همان پهلوی اشکانی به عنوان زبان اصلی رایج در ایران عهد حکومت اشکانیان اختصاص داشت. نوشتاری که وقتی در برخی سایت های مجازی منتشر شد، باعث شد تا موارد جالب‌تری از آثار خطی پهلوی اشکانی را بشناسم.
دوستی از اهالی فضای مجازی که هنوز توفیق زیارت حضوری وی را کسب نکرده‌ام، توصیه کرد تا کمی بیشتر درباره حضور اشکانیان در منطقه جنوب خراسان بزرگ تحقیق کنم زیرا چند سنگ نوشته از آنان در این مکان باقی مانده است.
رضا سلیمان نوری*
نوزدهمین نوشتار از این سلسه یادداشت‌ها را که هفته قبل تقدیم کردم به معرفی معروف‌ترین آثار خطی برجای مانده از زبان پارتی یا همان پهلوی اشکانی به عنوان زبان اصلی رایج در ایران عهد حکومت اشکانیان اختصاص داشت.نوشتاری که وقتی در برخی سایت های مجازی منتشر شد، باعث شد تا موارد جالب‌تری از آثار خطی پهلوی اشکانی را بشناسم.
دوستی از اهالی فضای مجازی که هنوز توفیق زیارت حضوری وی را کسب نکرده‌ام، توصیه کرد تا کمی بیشتر درباره حضور اشکانیان در منطقه جنوب خراسان بزرگ تحقیق کنم زیرا چند سنگ نوشته از آنان در این مکان باقی مانده است. همین امر هم باعث شد تا با کمی مطالعه بیشتر با سه نوشتار عظیم باقی مانده از عهد اشکانیان که همگی اکنون در محدوده استان خراسان جنوبی قرار گرفته‌اند،آشنا شوم و این نوشتار را به معرفی آنان اختصاص دهم.
سنگ‌نگاره‌های لاخ مزار
نخستین مورد از آثار نوشتاری اشکانیان در جنوب خراسان، «سنگ‌نگاره لاخ مزار» است که خود دفتری از آثار و نوشتارهای ادوار مختلف پیش از تاریخ تا اسلامی است. اردیبهشت ۷۱ هیأت بررسی و شناسایی میراث فرهنگی خراسان در انجام پژوهش و شناسایی آثار تاریخی، این مجموعه را در روستای کوچ در ۲۹ کیلومتری جنوب شرق بیرجند کشف کرد. این روستا در گذرگاهی قرار گرفته که در طول تاریخ، محل استراحت کاروان هایی بوده که از خراسان، کرمان و دیگر نقاط به سیستان می‌رفتند. سنگ‌نگاره یافت شده در قسمت غربی کوچ و بر صخره «چل بقیاج» قرار دارد و به دلیل کتیبه‌ای به نام «الواثق با...علی بن شیخ حسن» و نقش دستی که برای مردم جنبه تقدس و تیمن دارد به لاخ مزار شهرت پیدا کرده است. بر مبنای شواهد باستان‌شناسی سابقه تاریخی این سنگ‌نگاره فراتر از دوره اسلامی است و ریشه در دوران پیش از تاریخ دارد.
برروی این سنگ‌نگاره، ۱۲۷ مورد کتیبه هم شناسایی شده که برخی از آنان به خط و زبان پهلوی اشکانی هستند و البته آثاری به خطوط پهلوی ساسانی، عربی و فارسی نیز در این بین دیده شده است. تاکنون تنها شش کتیبه از این مجموعه سنگ‌نوشته‌ها خوانده شده، اما با توجه به وضعیت این مجموعه که با شماره ۲۱۴۵ در سال ۱۳۷۷ خورشیدی ثبت ملی شده، باید مجموعه لاخ مزار را «دفتر یادبود ادوار»در خراسان بزرگ لقب داد.
سنگ‌نبشته کال جنگال
دومین اثر نوشتاری سنگی منطقه جنوب خراسان که البته از اثر اول از اهمیت بیشتری هم برخوردار است، در منطقه «کال جنگال» شناسایی شده است. سنگ‌نگاره‌های کال‌جنگال در دو طرف دره‌ای به همین نام در «کوه رچ» از قله‌های رشته‌کوه «باغران» در پنج کیلومتری جنوب شهر خوسف و ۳۴ کیلومتری جنوب غربی بیرجند قرار دارد و شامل نوشته‌هایی به زبان پهلوی و سه نقش می‌باشند. این اثر را جمال رضایی و صادق کیا برای نخستین بار در سال ۱۳۳۰خورشیدی معرفی کردند. در قله‌های به نسبت مرتفع این دره، روی سنگ‌های صیقلی، پیکره‌ها و نوشته‌هایی به زبان اشکانی نقش بسته است که نشان از زندگی پیشینیان دارد. علاوه بر وجود خط، دلیل دیگر اهمیت این نقوش، واقع‌گرایی و پیروی از سبک شمایل‌نگاری دوره‌ای از تاریخ است.
در بررسی‌های اخیر ۱۴ سنگ‌نگاره در محدوده کال جنگال شناسایی شده که بیشتر آن‌ها کتیبه‌هایی باستانی هستند. مهم‌ترین این کتیبه‌ها بر روی سنگی درست بالای نقوشی از جدال یک مرد پارتی با شیر نوشته شده است. این تصویر در حدود ۱۶۴ سانتىمتر طول و ۱۲۳ سانتىمتر عرضدارد و بر روى تخته سنگ سیاه و صیقل خردهاى حک شده است. در این تصویر مرد جنگجو دست راست را به کمر زده و با دست چپ با شیر مبارزه مىکند. کارشناسان، متن ۲۱ حرفی که به زبان پارتی در دو سطر و در مقابل تصویر مرد جنگجو بر روى تخته سنگ نوشته شده را چنین ترجمه کرده‌اند: «پدر اردشیر نخور شهربان» یا «من اردشیر پسر شاپور شهربانم».
نقش دوم موجود در منطقه کال جنگال که بر سطح تخته سنگ صافی به رنگ قهوه‌ای در جبهه جنوب دره قرار دارد، نیز نیم‌تنه‌ای از مردی است به صورت نیم‌رخ که به علت فرسایش شدید، به دشواری قابل رؤیت است.این نیم‌تنه که بسیار بزرگتر از اندازه طبیعی رسم شده، هم مانند مورد اول در پایین دارای نوشته‌ای به خط پهلوی اشکانی و در دو سطر است که به دلیل فرسایش شدید هنوز خوانده و ترجمه نشده است. سومین نقش در جبهه شمال، دره و بر سطح صخره‌ای عمودی حک شده است.
این نقش، شامل نیم‌تنه مردی است به حالت نیم‌رخ و با همان ویژگی‌های دو نقش دیگر. در زیر این نقش نیز نوشتاری یک سطری به خط پهلوی اشکانی نقش بسته که باز هم توصیفی از شخصیتی است که چهره او در بالای متن، ترسیم شده است. ترجمه این کتیبه به این مضمون است: «ویشتیون راست روش».کال جنگال، به جز این سه سنگ‌نوشته، میزبان حداقل ۱۰ سنگ‌نوشته کوچک دیگر نیز هست که همگی به خط و زبان پهلوی اشکانی نوشته شده و البته هنوز به درستی ترجمه نشده‌اند. براین اساس این مجموعه را که ۱۵ آذر ۱۳۷۸خورشیدی با شماره ۲۵۳۲ به ثبت ملی رسیده، باید بزرگترین مجموعه سنگ‌نوشته‌های پارتی شناخته شده در داخل خاک ایران لقب داد.
تنگل استاد
خراسان جنوبی به غیر از لاخ مزار و کال جنگال در منطقه موسوم به «تنگل استاد» نیز میزبان نوشتارهایی از عهد اشکانیان است. تنگل استاد در ۶۵ کیلومترى جنوب شرقى بیرجند و در هشت کیلومترى روستاى چنشت واقع شده است. یک سنگ‌نگاره و کتیبه پهلوى اشکانى درکنار رودخانه فصلى این منطقه تاکنون شناسایی شده که هنوز به طور کامل خوانده نشده است. با این وجود کشف این سنگ نوشته و حدود ۳۸ سنگ نگاره از قبیل اسب، بزکوهى، قوچ و پرنده در اطراف آن، این حقیقت را بازگو می‌کند که در عهد حکومت پارت‌ها بر ایران، این منطقه آباد بوده است.
*کارشناس ارشد ایرانشناسی و خراسان پژوه
نوزدهمین نوشتار از این سلسه یادداشت‌ها را که هفته قبل تقدیم کردم به معرفی معروف‌ترین آثار خطی برجای مانده از زبان پارتی یا همان پهلوی اشکانی به عنوان زبان اصلی رایج در ایران عهد حکومت اشکانیان اختصاص داشت.نوشتاری که وقتی در برخی سایت های مجازی منتشر شد، باعث شد تا موارد جالب‌تری از آثار خطی پهلوی اشکانی را بشناسم.
دوستی از اهالی فضای مجازی که هنوز توفیق زیارت حضوری وی را کسب نکرده‌ام، توصیه کرد تا کمی بیشتر درباره حضور اشکانیان در منطقه جنوب خراسان بزرگ تحقیق کنم زیرا چند سنگ نوشته از آنان در این مکان باقی مانده است. همین امر هم باعث شد تا با کمی مطالعه بیشتر با سه نوشتار عظیم باقی مانده از عهد اشکانیان که همگی اکنون در محدوده استان خراسان جنوبی قرار گرفته‌اند،آشنا شوم و این نوشتار را به معرفی آنان اختصاص دهم.
سنگ‌نگاره‌های لاخ مزار
نخستین مورد از آثار نوشتاری اشکانیان در جنوب خراسان، «سنگ‌نگاره لاخ مزار» است که خود دفتری از آثار و نوشتارهای ادوار مختلف پیش از تاریخ تا اسلامی است. اردیبهشت ۷۱ هیأت بررسی و شناسایی میراث فرهنگی خراسان در انجام پژوهش و شناسایی آثار تاریخی، این مجموعه را در روستای کوچ در ۲۹ کیلومتری جنوب شرق بیرجند کشف کرد. این روستا در گذرگاهی قرار گرفته که در طول تاریخ، محل استراحت کاروان هایی بوده که از خراسان، کرمان و دیگر نقاط به سیستان می‌رفتند. سنگ‌نگاره یافت شده در قسمت غربی کوچ و بر صخره «چل بقیاج» قرار دارد و به دلیل کتیبه‌ای به نام «الواثق با...علی بن شیخ حسن» و نقش دستی که برای مردم جنبه تقدس و تیمن دارد به لاخ مزار شهرت پیدا کرده است. بر مبنای شواهد باستان‌شناسی سابقه تاریخی این سنگ‌نگاره فراتر از دوره اسلامی است و ریشه در دوران پیش از تاریخ دارد.
برروی این سنگ‌نگاره، ۱۲۷ مورد کتیبه هم شناسایی شده که برخی از آنان به خط و زبان پهلوی اشکانی هستند و البته آثاری به خطوط پهلوی ساسانی، عربی و فارسی نیز در این بین دیده شده است. تاکنون تنها شش کتیبه از این مجموعه سنگ‌نوشته‌ها خوانده شده، اما با توجه به وضعیت این مجموعه که با شماره ۲۱۴۵ در سال ۱۳۷۷ خورشیدی ثبت ملی شده، باید مجموعه لاخ مزار را «دفتر یادبود ادوار»در خراسان بزرگ لقب داد.
سنگ‌نبشته کال جنگال
دومین اثر نوشتاری سنگی منطقه جنوب خراسان که البته از اثر اول از اهمیت بیشتری هم برخوردار است، در منطقه «کال جنگال» شناسایی شده است. سنگ‌نگاره‌های کال‌جنگال در دو طرف دره‌ای به همین نام در «کوه رچ» از قله‌های رشته‌کوه «باغران» در پنج کیلومتری جنوب شهر خوسف و ۳۴ کیلومتری جنوب غربی بیرجند قرار دارد و شامل نوشته‌هایی به زبان پهلوی و سه نقش می‌باشند. این اثر را جمال رضایی و صادق کیا برای نخستین بار در سال ۱۳۳۰خورشیدی معرفی کردند. در قله‌های به نسبت مرتفع این دره، روی سنگ‌های صیقلی، پیکره‌ها و نوشته‌هایی به زبان اشکانی نقش بسته است که نشان از زندگی پیشینیان دارد. علاوه بر وجود خط، دلیل دیگر اهمیت این نقوش، واقع‌گرایی و پیروی از سبک شمایل‌نگاری دوره‌ای از تاریخ است.
در بررسی‌های اخیر ۱۴ سنگ‌نگاره در محدوده کال جنگال شناسایی شده که بیشتر آن‌ها کتیبه‌هایی باستانی هستند. مهم‌ترین این کتیبه‌ها بر روی سنگی درست بالای نقوشی از جدال یک مرد پارتی با شیر نوشته شده است. این تصویر در حدود ۱۶۴ سانتىمتر طول و ۱۲۳ سانتىمتر عرضدارد و بر روى تخته سنگ سیاه و صیقل خردهاى حک شده است. در این تصویر مرد جنگجو دست راست را به کمر زده و با دست چپ با شیر مبارزه مىکند. کارشناسان، متن ۲۱ حرفی که به زبان پارتی در دو سطر و در مقابل تصویر مرد جنگجو بر روى تخته سنگ نوشته شده را چنین ترجمه کرده‌اند: «پدر اردشیر نخور شهربان» یا «من اردشیر پسر شاپور شهربانم».
نقش دوم موجود در منطقه کال جنگال که بر سطح تخته سنگ صافی به رنگ قهوه‌ای در جبهه جنوب دره قرار دارد، نیز نیم‌تنه‌ای از مردی است به صورت نیم‌رخ که به علت فرسایش شدید، به دشواری قابل رؤیت است.این نیم‌تنه که بسیار بزرگتر از اندازه طبیعی رسم شده، هم مانند مورد اول در پایین دارای نوشته‌ای به خط پهلوی اشکانی و در دو سطر است که به دلیل فرسایش شدید هنوز خوانده و ترجمه نشده است. سومین نقش در جبهه شمال، دره و بر سطح صخره‌ای عمودی حک شده است.
این نقش، شامل نیم‌تنه مردی است به حالت نیم‌رخ و با همان ویژگی‌های دو نقش دیگر. در زیر این نقش نیز نوشتاری یک سطری به خط پهلوی اشکانی نقش بسته که باز هم توصیفی از شخصیتی است که چهره او در بالای متن، ترسیم شده است. ترجمه این کتیبه به این مضمون است: «ویشتیون راست روش».کال جنگال، به جز این سه سنگ‌نوشته، میزبان حداقل ۱۰ سنگ‌نوشته کوچک دیگر نیز هست که همگی به خط و زبان پهلوی اشکانی نوشته شده و البته هنوز به درستی ترجمه نشده‌اند. براین اساس این مجموعه را که ۱۵ آذر ۱۳۷۸خورشیدی با شماره ۲۵۳۲ به ثبت ملی رسیده، باید بزرگترین مجموعه سنگ‌نوشته‌های پارتی شناخته شده در داخل خاک ایران لقب داد.
تنگل استاد
خراسان جنوبی به غیر از لاخ مزار و کال جنگال در منطقه موسوم به «تنگل استاد» نیز میزبان نوشتارهایی از عهد اشکانیان است. تنگل استاد در ۶۵ کیلومترى جنوب شرقى بیرجند و در هشت کیلومترى روستاى چنشت واقع شده است. یک سنگ‌نگاره و کتیبه پهلوى اشکانى درکنار رودخانه فصلى این منطقه تاکنون شناسایی شده که هنوز به طور کامل خوانده نشده است. با این وجود کشف این سنگ نوشته و حدود ۳۸ سنگ نگاره از قبیل اسب، بزکوهى، قوچ و پرنده در اطراف آن، این حقیقت را بازگو می‌کند که در عهد حکومت پارت‌ها بر ایران، این منطقه آباد بوده است.
*کارشناس ارشد ایرانشناسی و خراسان پژوه
ارسال نظر