کریم ساعی؛ پدر جنگلداری ایران

رضا سلیمان نوری*

اگر اغراق نباشد خیابان ولیعصر (عج) تهران طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه محسوب می‌شود. خیابانی که راه آهن را به تجریش و جنوب شهر را به شمال آن پیوند می‌دهد. در دو حاشیه این خیابان بلندوبالا قطاری از درختان تنومند چنار قرار دارد که نه‌تنها نقش ریه پایتخت را بازی می‌کنند بلکه به این خیابان چهره‌ای زیبا و در برخی مواقع افسانه‌ای می‌دهند. این درخت‌ها یادگار مردی از اهالی خراسان است که مطابق با نام و نشان خود هم «کریم» بود و هم «ساعی».

از تولد تا پایان تحصیل

کریم ساعی در سال ۱۲۸۹ خورشیدی در مشهد به‌دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در زادگاهش به پایان رساند و وارد مدرسه عالی فلاحت دانشگاه تهران، واقع در کرج و در سال ۱۳۱۰ خورشیدی با درجه مهندسی فارغ‌التحصیل شد. در فاصله سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ که محصلان ایرانی به خارج کشور اعزام می‌شدند، کریم ساعی نیز با مشخصات فردی «میرزا کریم‌خان ساعی، فرزند مرحوم علی‌اکبر‌خان، متولد ۱۲۸۹، نمره و محل صدور هویت ۲۱۵۰۵- مشهد، معدل کل نمرات ۵/ ۲۲۸»با قبولی در چهارمین دوره اعزام محصلان به خارج از کشور برای مدت دو سال به فرانسه رفت و در انستیتو اگرونومیک شهر مونپلیه این کشور تحصیل کرد و با درجه ممتاز فارغ‌التحصیل شد. پس از آن ساعی راهی آمریکا شد و در سال ۱۳۱۶ کارشناسی ارشد خود در رشته آمار جنگل را از دانشگاه برکلی کالیفرنیا اخذ کرد.

دوران جنگلداری

کریم ساعی پس از آن به‌رغم بودن شرایط کار در آمریکا و اروپا به‌دلیل قرار گرفتن در جمع دانشجویان ممتاز در هر دو دوره تحصیل، خدمت به وطن را ترجیح داد و راهی ایران شد. وی پس از بازگشت، به خدمت اداره کل کشاورزی درآمد و نخستین تشکیلات جنگلبانی ایران را در واحدی به نام دایره جنگل با یک کارمند و یک میز و دو صندلی در اداره کل فلاحت تاسیس کرد. در سال ۱۳۱۷ ریاست دایره جنگل را به عهده گرفت و پس از آن موفق شد اداره جنگلبانی را در سال ۱۳۱۹ خورشیدی بنیان گذارد. اما او به همین جا بسنده نکرد و گزارشی مبنی بر لزوم ایجاد تشکیلات جنگلبانی نوشت که بر اثر همین کوشش در سال ۱۳۲۱ خورشیدی اداره جنگلبانی به اداره کل جنگل‌ها تبدیل شد. ساعی در همان سال‌ با همراهی جمعی از همکاران و یارانش، برای نخستین بار قوانین و مقررات جنگل را تدوین کرده و آن را به تصویب مجلس آن زمان رساندند و بدین گونه توانستند جنگل‌های ایران را از تاراج متجاوزان نجات دهند. پس از آن کلاس‌های تخصصی آموزش عالی جنگل را دایر کرد تا کادری متخصص در امور جنگلبانی و جنگلداری تربیت کند. او بانی جنگلبانی نوین ایران، پایه‌گذار جنگل‌ها و مراتع کشور است. البته ریاست او بر اداره جنگلبانی دوام چندانی نداشت، زیرا غارتگران منابع طبیعی که از تدوین مقررات و قانون جنگل ناخشنود بودند او را با تشکیل پرونده‌ای کیفری از کار برکنار کردند.

دوران دانشگاه

ساعی پس از این ماجرا بیکار ننشست و در همان سال به پیشنهاد او و پشتیبانی دکتر احمدحسین عدل رئیس وقت دانشکده کشاورزی کرج، رشته جنگل را بنیان‌ گذاشته و به‌عنوان مدرس مشغول به تدریس در دانشگاه تهران شد. او همچنین خشت اولیه آزمایشگاه جنگل و چوب‌شناسی را در این مجموعه بنا نهاد. ساعی در سال ۱۳۲۵ در شورای دانشکده کشاورزی به همراه دکتر تقی بهرامی و مهندس منصور عطائی عضویت یافت و با عنوان استاد جنگل و مراتع به آموزش دانشجویان پرداخت. در آن سال اعضای ‌هیات علمی دانشکده کشاورزی بیست و هفت نفر بودند. ساعی همچنین در این سال برای شناسایی و طبقه‌بندی جنگل‌های ایران به سفرهای علمی مختلفی در سراسر کشور پرداخت و برای اولین بار مساحت جنگل‌های ایران را ارزیابی کرد. پس از آن در سال ۱۳۲۷ جلد اول و در سال ۱۳۲۹ جلد دوم کتاب «جنگل شناسی» را منتشر کرد که با نشر این کتاب اساس اطلاعات علمی جنگلبانان کشور پی‌ریزی شد.

فعالیت‌های جنگلی

ساعی با تأسیس بنگاه جنگل‌ها در سال ۱۳۲۸ با سمت رئیس هیأت مدیره و مدیر عامل این بنگاه، مشغول فعالیت شد. او که در سال ۱۳۲۱ نشریه‌ای به نام «شمه‌ای درباره جنگل‌های ایران» منتشر کرده بود، در پانزدهم آذر ۱۳۲۸ خورشیدی نخستین نشریه مخصوص کارکنان بنگاه جنگل‌ها را با عنوان «خبرنامه بنگاه جنگل» منتشر کرد که اولین نشریه ایرانی در زمینه منابع طبیعی محسوب می‌شود. این نشریه پس از سالیان دراز هنوز با نام فصلنامه جنگل و مرتع به حیات خود ادامه می‌دهد. ساعی اولین کسی بود که به توسعه فضای سبز شهری در تهران پرداخت و به کشت گونه‌های عرعر، سرو، کاج، چنار در تهران و اطراف آن همت گماشت. او معتقد بود تا چند سال آینده مناطق مسکونی و صنعتی توسعه پیدا می‌کنند و این درختان به منزله ریه‌های شهر آلوده، ایفای نقش خواهند کرد. بر همین پایه بود که وی علاوه بر کاشت چنار دو طرف خیابان ولیعصر مقدمات ایجاد یک بوستان جنگلی را هم با درختکاری حدود ۱۲ هکتار زمین در حاشیه این خیابان در سال ۱۳۲۹ اجرایی کرد. بوستانی که بعدها و بعد از ساخت تعدادی منزل در بخشی از آن به نام خود وی یعنی ساعی نامگذاری شد.

پایان کار

مسئولیت‌های ساعی باعث شده بود تا وی به طور مداوم و به منظور تحقیق و پژوهش در سفر باشد و در یکی از همین سفرها از دنیا رفت. روز پنجشنبه چهارم دی ۱۳۳۱ خورشیدی کریم ساعی در راه بازگشت از یک ماموریت پژوهشی از شیراز به تهران در اثر سقوط هواپیمای مسافربری شرکت هواپیمایی ایران نزدیک فرودگاه مهرآباد جان خود را از دست داد. البته او ابتدا مسافر این پرواز نبود و در آخرین لحظات با خواهش از مسافری دیگر، توانست سوار این هواپیمای مرگ شود. مسافری که محمدابراهیم باستانی‌پاریزی نام داشت و هر چند بعدها از مفاخر تاریخ و ادب این کشور شد اما بارها در نوشته‌های خود از اینکه با قبول درخواست ساعی به نوعی در مرگ زود هنگام وی دخیل بود، اظهار تاسف کرد. سرانجام اینکه پایه‌گذار جنگلداری علمی در ایران وصیت کرده بود تا او را در دانشکدۀ منابع طبیعی دانشگاه تهران به خاک بسپارند و این‌گونه نیز شد تا برای همیشه نظاره‌گر آموزش جوانان این مرز و بوم باشد.

*خراسان پژوه و عضو انجمن میراث فرهنگی چهارباغ