چالش‌های تاب‌آوری شهر تهران

دکتر علی بیت‌اللهی
دبیر کارگروه ملی مخاطرات زلزله

برنامه‌های دکتر نجفی برای شهرداری تهران‌بزرگ اعلام شد. نگاه کلان به برنامه‌های ایشان نشان از همه‌جانبه‌گری فنی و مدیریتی است که در عناوین موضوعی برنامه مستتر است. اینکه در رئوس برنامه‌های ایشان موضوع تاب‌آور کردن شهر تهران و توجه ویژه به مخاطرات طبیعی و مهم‌تر از همه، زلزله، فروریزش و فرونشست زمین، موضوعات مربوط به ایمنی ساختمان‌ها و به‌ویژه ساختمان‌های مهم، زیرساخت‌ها و شریان‌های حیاتی و موارد مهم دیگر، مورد توجه قرار گرفته، به‌عنوان یک فرد مرتبط و دردآشنا با این مقوله‌ها، موضوعی قابل‌ستایش و قدردانی است. با هدف به اشتراک‌گذاری تجربیات حاصل از سال‌های سال کار و پژوهش بر روی موضوع عمده کاهش ریسک و ارتقای تاب‌آوری شهری و با رویکرد اجرائی، عناوین اولویت‌داری که از نظر اینجانب، به‌عنوان اصلی‌ترین چالش‌های تاب‌آور کردن کلانشهر تهران هستند، قابل طرح است که امید است موردتوجه شهردار خوشفکر جدید شهر تهران قرار گیرد.

چالش مدیریتی

برای ارتقای تاب‌آوری تهران در برابر مخاطرات اعم از طبیعی و انسان ساخت، مدیران شهری مسوول و تصمیم‌گیر و دارای اختیار، باید عمیقا ابعاد و دامنه خطر و تهدیدی که متوجه کلانشهر تهران و ساکنین آن است را لمس کرده باشد. تجربه ما نشان داده که در این زمینه رفتار مدیریتی ما نوسانی و وابسته به رخداد حوادث است، حوادثی مانند فروریزش شهران، آتش‌سوزی پلاسکو، زلزله‌های رخ داده در حاشیه شهر تهران، به‌طور موقت و دوره‌ای و نیز اغراق‌آمیز تمام نگاه‌ها را به‌سوی مقوله کاهش ریسک و ارتقای تاب‌آوری شهر تهران، جلب کرده و پس از چندی، به‌طور کل موضوع فراموش می‌شود، انگار که حادثه‌ای رخ نداده است. پیشنهاد می‌شود ضمن تکمیل و تدوین و بازنگری برنامه‌های کارشناسانه و فنی و مهندسی ارتقای تاب‌آوری، شهردار جدید تهران، مدیران جدی با نگاه استراتژیک و آینده‌نگر را در این راستا به‌کار گیرد. تجربه ما و دریافت‌های ما از رفتار مدیران، نشان داده که کشور ما از این نظر به‌شدت لطمه خورده و اینکه کار مستمر و جامع با رویکرد مدیریتی و حمایتی مسوولان را در این زمینه شاهد نبوده‌ایم، دقیقا منبعث از این چالش عمده مدیریتی و رفتار به‌شدت نوسانی مدیریتی در موضوع تاب‌آور کردن شهر تهران در برابر مخاطرات است.

تخصیص اعتبار

چالش مهم و کاملا ملموس دیگری که بارها از سوی تمامی آنهایی که در زمینه کاهش ریسک و افزایش تاب‌آوری در سطح ملی و یا در حوزه استانی و کلانشهرها کار می‌کنند، تجربه شده است، جدی نگرفتن اقدامات پیشگیرانه تا مرحله رخداد حادثه از طرف مسوولان صاحب‌اختیار و عدم تخصیص بودجه برای این قبیل اقدامات است. انگار که باید منتظر بود تا حتما حادثه‌ای رخ دهد تا هزینه بکنیم، حال آنکه با هزینه‌ای به مراتب کمتر و با هدف پیشگیری از بروز حوادث، می‌توان اقدامات بنیادین برای جلوگیری از اتلاف هزینه و جلوگیری از خسارت‌ها و تلفات انجام داد، شاهد آن به‌عنوان مثال نصب سیستم اطفای حریق در ساختمان پلاسکو بود که اگر انجام می‌شد، قطعا حادثه ریزش پلاسکو را تجربه نمی‌کردیم. هزینه اقدام پیشگیرانه نصب سیستم اطفای حریق کجا و خسارت ناشی از فروریزش ساختمان پلاسکو و تلفات جانی آن کجا؟ بررسی کارشناسانه و صادقانه در مورد چرایی این چالش، یکی از دلایل عمده را، نمود نداشتن این قبیل اقدامات پیشگیرانه از نظر بعد تبلیغاتی و قابل مشاهده نبودن و نداشتن روبان افتتاح و بازگشایی و... نشان می‌دهد. لازم است در این زمینه درک کنیم که کار و تلاش صادقانه و زیربنایی نیاز به مطرح شدن و تبلیغات نداشته و بلکه مسوولیت جدی و اصلی تک تک ماست.

عدم مشارکت همگانی

باید پذیرفت که اخذ نتایج قابل‌ملاحظه از اقدامات کاهش ریسک و ارتقای تاب‌آوری در حوزه کلان‌شهری، بدون مشارکت مردمی به‌طور کلی امکان‌ناپذیر است. یکی از چالش‌های عمده ما در حیطه ارتقای تاب‌آوری شهر تهران در زمینه حوادث و مخاطرات طبیعی و انسان ساخت، عدم توفیق ما در زمینه جلب مشارکت مردمی است. پیشنهاد می‌شود شهردار جدید تهران، در این زمینه با استفاده از روانشناسان و جامعه‌شناسان و هنرمندان و ورزشکاران و مبلغان مذهبی و سایر اقشاری که نزد مردم محبوبیت دارند، موضوع مقابله با مخاطرات و کاهش آسیب پذیری و افزایش تاب‌آوری شهر تهران را به بطن جامعه شهری تهران نفوذ داده و از پتانسیل عظیم مردم در این زمینه استفاده کند.

عدم پایش و کنترل جدی

چالش مهم دیگری که در زمینه اجرایی کردن برنامه‌های کاهش ریسک و افزایش تاب‌آوری در کشور ما کاملا ملموس بوده و یکی از نقاط‌ضعف عمده در این زمینه است، عدم وجود ساختاری برای پایش نحوه اجرایی شدن و به سرانجام رسیدن برنامه‌ها و تصمیمات و مصوبات است. مصوباتی اعلام می‌شود، تصمیماتی اخذ می‌شود، ابلاغی صورت می‌گیرد ولی به‌تدریج از حرارت تصمیم‌گیری‌ها کاسته شده و سپس به بوته فراموشی سپرده می‌شوند و بایگانی بزرگی از تصمیمات و برنامه‌های مصوب ولی اجرانشده را تشکیل می‌دهند. به شهردار جدید تهران پیشنهاد جدی می‌شود که هسته پایش و کنترل، با قدرت و اختیار تام را تشکیل داده و برای اجرایی کردن کلیه تصمیمات در زمینه تاب‌آور کردن شهر تهران به این هسته مقتدر، مسوولیت دهد و به‌طور منظم از این هسته گزارش بگیرد. این امر هم طبق تجربه ما، چالش عمده در سر راه عدم اجرای برنامه‌های کلان کاهش ریسک و کاهش آسیب‌پذیری المان‌های شهری و افزایش تاب‌آوری شهر تهران بوده و هست. امید است که با نگاهی جدی به عناوین مذکور در این یادداشت و با جمع‌بندی نظرات و نکات پیشنهادی سایر کارشناسان و صاحب‌نظران و با در نظر گرفتن و اولویت‌بندی چالش‌های عمده کاهش آسیب‌پذیری‌های مولفه‌های مختلف شهری، اقدامات محسوس و قابل‌ملاحظه‌ای در زمینه ارتقای تاب‌آوری شهر تهران صورت پذیرد.