ریاضی‌دان عاشق
رضا سلیمان نوری
روزنامه نگار وخراسان‌پژوه
ایران‌زمین، سرزمینی است که با بررسی تاریخ هر گوشه آن، با نوابغ گوناگونی آشنا می‌شویم. نوابغی که همه در دو امر با یکدیگر وجه تشابه دارند. نخست دوستی دین و دوم دوستی وطن. این دوستی دوگانه رشته و جایگاه نمی‌شناسد. هم افراد فعال در شاخه‌های گوناگون علوم انسانی به این دوگانه دوست داشتنی مباهات می‌کنند و هم فعالان در عرصه هنر آن را نیک می‌پندارند و البته از اندیشمندان نام‌آشنا در شاخه‌های مختلف علوم پزشکی نیز نباید فراموش کرد که این دوگانه را می‌ستایند و سرانجام باید گفت اهالی علوم ریاضی در این باره جای خود را دارند و بسیاری از آنان در این زمینه معروف و مشهور گشته‌اند. سیدمحمدتقی فاطمی، ریاضی‌دان برجسته ایرانی معاصر از این گروه است که این دوستی دوگانه به‌ویژه در مورد دینش بسیار مشهور و معروف است.
در راه پاریس
سیدمحمدتقی‌خان فاطمی سال ۱۲۸۳ در خانواده‌ای تحصیل‌کرده در اصفهان متولد شد. پدرش حسین کارمند اداره فرهنگ و اوقاف بود. او خواندن و نوشتن را نزد مادر فاضل و پرهیزکار خود در خانه فراگرفت و پس از تأسیس دبیرستان صارمیه این شهر از سال پنجم وارد این مجموعه شد و همزمان چون دارای هوش و نبوغ بالایی بود در کلاس‌های پایین‌تر نیز تدریس می‌کرد و بدین گونه در سال ۱۳۰۰ به استخدام اداره فرهنگ و معارف یزد درآمد. او در سال ۱۳۰۵در مسابقه محصلین اعزام به خارج که از سوی وزارت جنگ وقت برگزارشد، شرکت کرد و با کسب رتبه اول این آزمون برای تحصیل ریاضی راهی پاریس شد. مادر وی که بانویی متدین و بسیار پایبند به شعائر مذهبی بود قبل از سفر محمدتقی به فرانسه قالیچه مخصوص نماز برای وی تهیه کرد و او در دوران حضور در پاریس همیشه بر این قالیچه نماز گزارده و هیچ‌گاه نماز را ترک نکرد.

دوران تدریس
فاطمی پس از شش سال تحصیل در پاریس با نگارش رساله تخصصی «استعمال گروه‌ها در هندسه» توانست به‌عنوان نخستین ایرانی درجه دکتری ریاضیات را از دانشسرای عالی پاریس کسب کند. گرفتن این مدرک با نمره عالی باعث شد تا از طرف همان دانشگاه به وی پیشنهاد ماندن در فرانسه و تدریس داده شود اما آن‌گونه که خود زمانی روایت کرده به‌دلیل علاقه ویژه به ایران و همچنین محدودیت‌هایی که برای انجام مناسک دینی وجود داشت و دلبستگی خاصی که به امام رضا(ع)داشت، این پیشنهاد را نپذیرفته و به میهن بازگشته است. محمدتقی که از دو سو از سادات طباطبائی نائین و اصفهان بود، پس از بازگشت به ایران در دانشسرای عالی تهران به تدریس علوم ریاضی و مکانیک استدلالی پرداخت و نخستین متخصص مکانیک تحلیلی میهن لقب گرفت. او در همان سال تأسیس دانشگاه تهران یعنی سال ۱۳۱۳، دانشکده فنی تهران را بنیان نهاد و بعدها در تأسیس دانشکده علوم نیز مشارکت کرد و سال‌ها در این دانشکده به تدریس پرداخت. او در این دوران مدتی را در مدرسه نظام به تدریس پرداخت و همچنین مدتی هم مدیرکل فنی وزارت فرهنگ بود اما حضور در هیچ یک از این دو را برنتافت و باردیگر به تدریس در دانشکده فنی و دانشکده علوم دانشگاه تهران پرداخت.

معلم وارسته
سیدمحمدتقی فاطمی چنان به امر تعلیم وتربیت علاقمند بود که در همان سال‌های نخستین خدمت، کتاب ریاضی دوره ابتدایی را تألیف کرد و چندی بعد در سال ۱۳۱۸ به اتفاق محسن هنربخش کتاب حساب دبستان را نوشت. وی از شدت علاقه به امر آموزش خود به دبستان‌ها رفته و با دانش‌آموزان کار می‌کرد و چنان جایگاهی در قلب دانش‌آموزان و معلمان برای خود ایجاد کرده بود که به حق «پدر علم ریاضی نوین» لقب گرفت. فاطمی با داشتن صفاتی چون تلاش، تسلط، جدیت، تواضع و تعهد، آن هم در حد اعلا، الگویی راستین و نمونه‌ای کامل در شغل خود محسوب می‌شد که هنوز هم وارستگی او مورد تأیید استادان ریاضی است.

اقامتگاه دائمی
عشق وافر به امام رضا(ع) سرانجام سبب شد که او در سال ۱۳۴۷ مشهد را به‌عنوان مکانی برای ادامه زندگی خود برگزیده و به تدریس و مدیریت گروه ریاضی دانشگاه فردوسی مشهد همت گمارد. او که در طول عمر خود با همکاری دوستانش ۲۶ جلد کتاب ریاضی در موضوعات جبر، هندسه، مثلثات و مکانیک استدلالی برای دانشگاه‌ها و دبیرستان‌ها تألیف و تدوین کرد، سرانجام پس از ۴۵ سال تدریس در سطوح عالیه دانشگاهی در سال ۱۳۵۷ بازنشسته شد. همزمانی این بازنشستگی با سال‌های نخست انقلاب باعث شد تا مشکلاتی برای او نیز همچون بسیاری دیگر از اساتید برجسته آن دوران پیش بیاید اما این مسأله هیچ خللی در عزم او برای اقامت دائم در مشهد ایجاد نکرد. استاد فاطمی تا آخرین دقایق عمر از توجه به علم و آموزش غفلت نکرد و به همین دلیل در بیست‌ودومین کنفرانس ریاضی کشور که سال ۱۳۶۹ برگزار شد به‌عنوان استاد پیشکسوت ریاضیات ایران در قرن معاصر موردتقدیر قرار گرفت.

در خدمت معشوق
همان‌گونه که پیشتر اشاره شد، عشق پدر ریاضی نوین ایران به امام رضا(ع) هیچ حد و مرزی نداشت به‌نحوی که وی بارها با اشاره به فعالیت خود در حرم مطهر رضوی به‌عنوان خادم افتخاری گفته بود: « خدمت به امام رضا(ع) از افتخارات من است». او روزهای چهارشنبه هر هفته به حرم مطهر مشرف می‌شد و ضمن انجام امور مربوط به خادمان افتخاری ساعاتی چند با امام خود خلوت می‌کرد. این رابطه مرید و مرادی بین فاطمی و عالم آل محمد(ع) به حدی بود که پدر ریاضی نوین ایران در چند ماه آخر عمر که قدرت خروج از منزل را از دست داده بود، در گوشه پنجره اتاق خانه خود واقع در خیابان پاسداران مشهد ایستاده و از دور به امام خود عرض ارادت می‌کرد. این معلم بزرگ و پرتلاش به همین عرض بندگی به مولای خود از فاصله دور دلخوش بود تا اینکه در نیمه شب هفدهم آذر سال ۱۳۷۴ به دیار باقی شتافت و به پاس سال‌ها خدمت به ثامن‌الحجج(ع) در صحن آزادی مدفون شد تا همیشه در رکاب مولای خود باشد.