پنج طرح استراتژیک برای بافت فرسوده
محمد سعید ایزدی معاون‌وزیر‌و‌مدیرعامل‌شرکت‌مادر‌تخصصی‌عمران‌و‌بهسازی‌شهری محدوده‌های وسیعی از شهرهای کشور با معضلات پیچیده‌ای به‌ویژه فقرشهری، عدم ایمنی و بحران هویت رو‌به‌رو هستند. کم‌توجهی به سرنوشت بخش قابل‌توجهی ازشهرنشینان کشورکه از مسکن نامناسب، کمبود خدمات و زیر ساخت‌های شهری و فقدان محیط اجتماعی سالم رنج می‌برند و با فقر نسبی و بیکاری گسترده مواجه هستند، فاقد هرگونه توجیه منطقی است. بیش از 56 هزار هکتار محلات نابسامان میانی، 21 هزار هکتار از عرصه‌های تاریخی مراکز شهرها و 53 هزار هکتار سکونتگاه‌های غیررسمی که رقمی بالغ بر 30 درصد بافت‌های شهری موجود کشور را دربرمی‌گیرند و جمعیتی بالغ بر 17 میلیون نفر (حدود 20 درصد جمعیت شهری کشور) در آن ساکن هستند از این مسائل و مشکلات رنج می‌برند. دولت و شهرداری‌های کشور تاکنون تلاش‌های زیادی برای حل معضلات این مناطق برداشته‌اند، ولی متاسفانه روند افت منزلت مکانی- اجتماعی این مناطق رو به افزایش بوده است. اهم چالش‌های پیش رو در مواجهه با مسائل و مشکلات این محدوده‌ها و محله‌ها عبارتند از:
۱- عدم پیش‌نگری و توجه به سیاست‌ها و برنامه‌های پیشگیرانه در گسترش محدوده‌ها و محله‌های نابسامان شهری
2- بی‌توجهی به سهم و حضور شهروندان و همکاری نهادهای مدنی در سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌ها و برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری
۳- عدم وفاق ملی و عدم همگرایی دستگاه‌های مختلف دخیل در این فرآیند
4- توجه صرف به ابعاد کالبدی و زیبایی شناسانه و عدم سرزندگی اجتماعی و اقتصادی اقدامات نوسازی و بهسازی
۵- عدم ایفای نقش صحیح کنشگران مختلف دخیل به‌ویژه درگیری و مداخلات اجرایی مستقیم دولت و شهرداری‌ها در فرآیند بهسازی و نوسازی شهری
6- عدم توانمندی ساکنان این محدوده‌ها و محلات برای حضور و مشارکت در فرآیند بهسازی و نوسازی
۷- بی‌توجهی به ارزش‌ها و ثروت‌های فرهنگی - تاریخی شهرها و در معرض خطر بودن تخریب آثار به جامانده
8- عدم تخصیص منابع لازم برای توسعه خدمات، ارتقای زیر ساخت‌ها و تسهیلات به ساکنان و مالکان
۹- عدم همگرایی برنامه‌های مختلف توسعه شهری به‌ویژه برنامه‌های تامین مسکن به ظرفیت‌ها و فرصت‌های موجود در محلات هدف برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری
10- عدم پذیرش و ایفای نقش محوری شهرداری‌ها به‌عنوان مدیریت واحد و هماهنگ شهری
۱۱- عدم حمایت‌های لازم از سرمایه‌گذاران، توسعه گران و سازندگان بخش خصوصی برای تشویق و افزایش انگیزه حضور در طرح‌ها و برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری
12- عدم برخورداری از دانش روز و استفاده از تجارب و درس آموخته‌های اقدامات گذشته و نابسامانی در رویکرد‌ها و شیوه‌های مواجهه
گذر از مشارکت تشریفاتی به مشارکت واقعی مردم و بهره‌مندی از هم افزایی منابع و فرصت‌ها در راستای ثبات، توسعه و اعتلای کشور، اقدامی فراگیر بوده که نقش دولت در تحقق آن انکارپذیر است؛ لذا ضروری می‌کند دولت تدبیر و امید با نگاه عدالت خواهانه و حمایتگرانه خویش، در راستای تحقق عملی موضوع حقوق شهروندی، با نگاه ویژه به عرصه‌های هدف بهسازی، بازآفرینی پایدار شهری را به عنوان یکی از سیاست‌های دارای اولویت مورد تایید و رسیدگی قراردهد.
پنج محور کلیدی زیر به عنوان استراتژی‌های دولت در فرآیند تدوین برنامه بازآفرینی پایدار شهری مد نظر قرار گرفته است:
الف: کاهش فقر شهری و پیشگیری از بازتولید آن در محله‌ها و محدوده‌های هدف
ب: ارتقای تاب آوری شهری و تجهیز و مقاوم‌سازی شهرها در مواجهه با سوانح
ج: ارتقای هویت، حس تعلق مکانی و حفاظت از ارزش‌ها در محدوده‌ها و محله‌های هدف
د: تحقق حکمروایی شهری در برنامه بازآفرینی شهری
هـ: ارتقای انسجام اجتماعی در ساکنان و مالکان محدوده‌ها و محلات هدف
دولت تدبیر امید در راستای تحقق اهداف و راهبردهای فوق، برنامه‌های خود را در سه حوزه زیر تدوین و به مرحله اجرا درآورده است:
۱- مدیریت دانش بهسازی و نوسازی شهری و توسعه و ارتقای دارایی‌های فکری.
2- مجموعه برنامه‌ها و اقدامات نرم‌افزاری با رویکرد توانمندسازی.
۳- مجموعه اقدامات اجرایی با رویکرد محرک برنامه‌های بازآفرینی شهری.
طی هشت ماه از فعالیت وزارت راه و شهرسازی (شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران) به‌عنوان دستگاه متولی سیاست‌گذاری، حمایت و نظارت از فرآیند بازآفرینی محدوده‌ها و محله‌های هدف برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری، اقدامات زیر در هر یک از محورهای سه‌گانه فوق صورت پذیرفته است.
۱-۱- تشکیل اتاق فکر، شورای استراتژیک و کمیته‌های تخصصی از بین جامعه حرفه‌ای، دانشگاهیان و مدیران اجرایی
2-1- باز تدوین سند ملی راهبردی بازآفرینی پایدار محدوده ها، محله‌های هدف برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری و طی مراحل تصویب آن در کمیسیون امور زیر بنایی دولت
۳-۱- بازنگری در شاخص‌های تعیین محدوده‌ها و محلات و جایگزینی شیوه نامه‌ای در تشخیص محدوده‌ها و تعیین اولویت‌ها به همراه سیاست‌های مواجهه
4-1- تجدید نظر و تدوین مجدد شرح خدمات و دستورالعمل تهیه طرح‌های بهسازی و نوسازی شهری با همکاری دستگاه‌های دخیل- نهادها و انجمن‌های صنفی- حرفه‌ای
۵-۱- تدوین برنامه جامع بازآفرینی پایدار شهری کشور مشتمل بر اهداف، راهبردها، برنامه‌ها و اقدامات
6-1- تهیه و تدوین آیین‌نامه طرق مختلف تامین مالی اجرای برنامه‌های بازآفرینی شهری (تبصره 2 ماده 7 قانون احیا)
۷-۱- برگزاری جلسات نقد و تحلیل تجارب، کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های هم‌اندیشی.
8-1- راه‌اندازی نظام ارزیابی و پایش اجتماعی اقدامات بهسازی در محلات هدف.
۹-۱- برنامه‌ریزی راه‌اندازی بانک جامع اطلاعات تخصصی بازآفرینی شهری پایدار.
10-1- تقویت همکاری‌های بین‌المللی مستندسازی، تبادل دانش از طریق کارگروه بهسازی مناطق نابسامان شهری منطقه آسیا - اقیانوسیه .
۱۱-۱- مدیریت و حمایت از تدوین و نشر کتب و مجلات و سایر ابزارهای اطلاع‌رسانی، آموزش و ترویج در عرصه بازآفرینی محدوده‌ها و محله‌های هدف برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری.
در حوزه اقدامات اجرایی موضوعی که با رویکرد توانمندسازی ساکنان محدوده‌ها و محله‌های هدف برنامه‌ریزی شده‌اند، اقدامات زیر به مرحله اجرا درآمده‌اند:
۱-۲- همراستا‌سازی سیاست‌ها و برنامه‌های دستگاه‌ها از طریق مبادله تفاهم‌نامه و تعریف برنامه‌های مشترک به‌ویژه با سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، سازمان بسیج سازندگی، سازمان فنی و حرفه‌ای کشور، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله، کانون انبوه سازان و خیرین مسکن ساز در مقیاس ملی و مبادله و توافق‌نامه همکاری با استانداران، شهرداران، شورای شهر و سایر مدیران استانی (فارس، همدان، کردستان، بوشهر، گلستان، آذربایجان شرقی و اصفهان).
2-2- انجام مطالعات و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی 12 شهر به مساحت 4500 هکتار و همچنین مشارکت در تهیه طرح بهسازی و نوسازی در 8 شهر با شهرداری‌ها به مساحت 1990 هکتار و تصویب انها در کمیسیون ماده 5 استان.
۳-۲- راه‌اندازی کارگروه پروژه‌های محرک توسعه، الگوسازی، مقاوم‌سازی، حفاظت مرمت و بهره‌برداری مجدد از آثار ارزشمند تاریخی به‌منظور مستندسازی، تدوین چارچوب مواجهه و تنظیم راهکارهای اجرایی.
4-2- حمایت و همکاری در راه‌اندازی دفاتر خدمات نوسازی محلات (دفاتر تسهیل‌گری) در شهرهای پایلوت (تبریز، همدان، بوشهر، کرمانشاه، ساری، شیراز).
۵-۲- مدیریت و هدایت برگزاری جلسات ستاد توانمندسازی استانی (۱۷ جلسه)، ستاد توانمندسازی شهرستانی ( ۱۵ جلسه) و ۱۸ جلسه کمیته تخصصی درخصوص سیاست‌گذاری و تصویب برنامه‌های ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی
6-2- همراستاسازی برنامه مسکن اجتماعی، حمایتی با طرح‌ها و برنامه‌های بهسازی و نوسازی محلات فرودست.
۷-۲- جلب مشارکت نهادهای غیردولتی- مردم نهاد، خیرین و حامیان برنامه‌های فقرزدایی و توسعه خدمات مورد نیاز گروه‌های کم‌درآمد.
8-2- تهیه بسته‌های تشویقی، حمایتی به‌ویژه تسهیلات بانکی (وام نوسازی، ودیعه مسکن).
۹-۲- اعطای مجوز راه‌اندازی نهاد تخصصی توسعه‌گر برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری در قالب ماده ۴ قانون احیا.
10-2- شروع برنامه «جستار کیفیت در برنامه‌های بازآفرینی شهری» به‌عنوان یک رویداد ملی با هدف ارتقای کیفیت اقدامات بهسازی و نوسازی شهری با معرفی شاخص‌های سنجش و تقدیر از کنشگران و برنامه‌های برتر.
۱۱-۲- تهیه برنامه اسکان مجدد محدوده‌های پرخطر و دارای اولویت جابه‌جایی محدوده‌های اسکان غیررسمی.
12-2- تهیه طرح تعیین تکلیف وضعیت ثبت اراضی و املاک فاقد سند در محدوده‌ها و محلات هدف با استفاده از ظرفیت‌های قانونی (ماده 9 قانون احیاء) و مشارکت سازمان ثبت و اسناد و املاک کشور و نیز سازمان ملی زمین و مسکن.
۱۳-۲- راه‌اندازی کارگروه تدوین برنامه ششم توسعه در بخش بهسازی و نوسازی شهری.
14-2- تهیه طرح جامع مسکن در محدوده‌های هدف در قالب برنامه اسکان پایا (نوسازی محله محور با رویکرد توانمندسازی و مشارکت ساکنان).
۱۵-۲- تهیه برنامه راه‌اندازی تالار گفتمان به‌منظور اطلاع‌رسانی و ایجاد فضای گفت‌وگو در جامعه و تبدیل موضوع بهسازی و نوسازی شهری به یک خواست اجتماعی.
در عرصه اجرایی نیز، دولت با تعریف و تحدید اقدامات، سعی در ایجاد انگیزه و تحریک توسعه در محدوده‌ها و محله‌های هدف داشته و با حمایت از بخش خصوصی و توسعه‌گرهای تخصصی تلاقی نموده با ایفای نقش صحیح دولت در عرصه اجرا به حمایت، هدایت و نظارت بر فرآیند اجرا بپردازد. مجموعه اقدامات انجام شده در این عرصه عبارت است از:
۱- ۳- اعطای بیش از ۵۵ هزار وام نوسازی به متقاضیان نوسازی در محدوده‌ها و محله‌های هدف.
2- 3- تهیه طرح و برنامه حفاظت، مرمت و بهره‌برداری مجدد از ساختمان‌های تاریخی در شهرهای اصفهان، سنندج، ساری، بوشهر، کاشان، بیرجند، تهران، همدان و شیراز.
۳-۳- تهیه طرح و برنامه اجرای پروژه‌های محرک توسعه (ساماندهی محورها، مراکز محلات، توسعه خدمات محله‌ای) در شهرهای همدان بوشهر، کرمانشاه، ساری، گرگان، کاشان و شیراز.
4-3- اجرای برنامه نوسازی محله همت اباد اصفهان در قالب مدل تنظیم مجدد اراضی با مشارکت ساکنان به‌عنوان الگوی مشارکت.
۵-۳- اجرای ۳۵ پروژه توسعه خدمات و زیرساخت‌های شهری با مشارکت مدیریت شهری در سکونتگاه‌های غیررسمی از قبیل ساخت مراکز آموزشی، بهداشتی، فرهنگی، فنی و حرفه‌ای، ایجاد دسترسی و احداث شبکه‌های آب و فاضلاب، روشنایی معابر و...
6-3- تهیه طرح و شروع عملیات پروژه‌های الگو در شهرهای بوشهر، ساری، همدان و تبریز.
۷-۳- تهیه طرح و شروع عملیات پروژه‌های مشارکتی در محدوده‌ها و محله‌های هدف با شرکت سرمایه‌‌گذاری سپهر (محله سیروس تهران) شهرداری شیراز (پروژه زندیه)، شهرداری تبریز (میدان صاحب آباد)، ... شرکت‌های سرمایه‌گذاری (پروژه داوودقلی، دلجویی زنجان)، شهرداری بیرجند (محور فرزان)، مشارکت با بخش خصوصی در پروژه‌های زعفرانی تربت حیدریه، آفتاب گرگان.
8-3- مدیریت و راهبری تهیه طرح و اجرای طرح‌های آماده‌سازی اراضی ذخیره نوسازی در شهرهای بندرعباس، بجنورد و مشهد.
۹-۳- برنامه‌ریزی و تهیه طرح امکان‌سنجی برای راه‌اندازی صندوق زمین و ساختمان در استان البرز.
10-3- مشارکت با شهرداری قزوین و سازمان ملی زمین و مسکن در اجرای طرح توسعه امامزاده شاهزاده حسین قزوین.