باران عقیلی برزیل یکی از موفق‌ترین تجربه‌های مبارزه با فقر در سال‌های اخیر در جهان بوده‌است.
سیستم پرداخت یارانه به نیازمندان در کشور برزیل که به بلسا فمیلیا (Bolsa Familia) یا یارانه خانوار معروف است، دراین کاهش فقر نقش مهمی داشته‌است. بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول و نشریه اکونومیست که مهم‌ترین شاخص‌های سنجش وضعیت اقتصادی در جهان هستند و هر ساله گزارش‌هایی در ارزیابی وضعیت اقتصادی کشورهای جهان منتشر می‌کنند، سیستم پرداخت یارانه برزیل را بزرگ‌ترین و موفق‌ترین سیستم یارانه در جهان اعلام کرده‌اند.
این سیستم باعث شده که نرخ فقر در برزیل طی یک دهه گذشته نزدیک به ۲۸ درصد کاهش یابد. بر اساس آمار اعلام شده برزیل، تا سال ۲۰۱۳ بیش از ۱۳ میلیون خانوار برزیلی معادل ۵۲ میلیون نفر از جمعیت ۲۰۰ میلیونی برزیل یعنی ۲۶ درصد از جمعیت این کشور، در چارچوب سیستم یارانه خانوار این کشور، یارانه نقدی دریافت می‌کرده‌اند.
برزیل اکنون بزرگ‌ترین اقتصاد آمریکای لاتین و هفتمین اقتصاد بزرگ جهان است. به یمن اجرای طرح پرداخت یارانه نقدی، برزیل اکنون یکی از پرشتاب‌ترین نرخ‌های رشد طبقه متوسط در جهان را دارد. با اجرای این طرح، برزیل فقر مطلق را ۸۹ درصد کاهش داده‌است و ۳۶ میلیون خانوار را از فقر مطلق خارج کرده‌است.
طرح پرداخت یارانه نقدی در برزیل با محوریت بهبود وضعیت آموزش و بهداشت، چنان موفق بوده که شهردار پیشین نیویورک زمانی تصمیم گرفت با الگوبرداری از نظام برزیل، طرحی مشابه را در نیویورک به اجرا بگذارد. مایکل بلومبرگ می‌خواست پرداخت یارانه نقدی به‌صورت هدفمند و با محوریت تشویق آموزش را در نیویورک اجرا کند اما موفق نشد.
یارانه به چه کسانی تعلق می‌گیرد؟
بر اساس سیستم یارانه خانوار برزیل، یارانه نقدی به خانواده‌هایی تعلق می‌گیرد که در فقر یا فقر مطلق هستند. این یعنی خانواده‌هایی که سرانه درآمد آنها در سال ۲۰۰۵ کمتر از ۹۰ دلار در ماه باشد. همچنین خانواده‌هایی که فرزندی تا ۱۵ ساله دارند وخانواده‌هایی که یک زن باردار در آن هست. در سال ۲۰۰۸ سن فرزندانی که شامل دریافت یارانه می‌شوند به ۱۷ سال افزایش یافت. بر اساس قانون، شرایط مالی دریافت یارانه هر دو سال یک بار بر اساس نرخ تورم و آمار اقتصادی، به روز می‌شود.
شرایط دریافت یارانه
علاوه‌بر شرایط مالی که در بالا گفته‌شد، خانوارهایی که یارانه دریافت می‌کنند باید شرایط اقتصادی و بهداشتی مشخص شده توسط دولت را رعایت کنند. ازجمله این شرایط، اجبار به آموزش فرزندان زیر ۱۷ سال، مراجعه به مراکز درمانی و رعایت شرایط تغذیه‌ای تعیین‌شده توسط دولت ازجمله واکسیناسیون اجباری است. خانوارهایی که فرزندانشان تحصیل نکنند یا به صورت مرتب مراجعه به مراکز درمانی نداشته‌باشند یا واکسیناسیون را انجام ندهند، از شمول دریافت یارانه خارج می‌شوند.
یارانه به زنان تعلق می‌گیرد
تاکید بر زنان و اینکه تا آنجا که ممکن است یارانه به زنان خانواده تعلق می‌گیرد، از اصلی‌ترین جنبه‌های نظام پرداخت یارانه نقدی در برزیل است. در این قانون تاکید شده که زنان قابل اعتمادتر هستند. به همین دلیل برای آنکه یارانه نقدی پرداختی در مسیر درست هزینه شود، یارانه توسط دولت به زنان خانواده تعلق می‌گیرد.
این یارانه به کارت اعتباری بانکی سرپرستان ترجیحا زن خانوار واریز می‌شود. از آنجا که هدف نظام پرداخت یارانه نقدی در برزیل، بهبود وضعیت آموزش و بهداشت است، تهیه‌کنندگان این طرح می‌گویند که زنان بیشتر از مردان، برای آموزش و بهداشت فرزندان پول خرج می‌کنند.
به همین خاطر بهتر است که این یارانه به‌طور مستقیم به عضو زن خانواده تعلق بگیرد. دولت برزیل با این کار می‌خواهد، تصمیم‌گیری درباره معیشت و گرداندن اقتصاد خانوار به عهده زنان باشد. در برزیل اکنون شمار خانوارهایی که زنان سرپرستی آنها را به عهد دارند رو به افزایش است.
البته وضعیت زنان در برزیل از نظر خشونت خانگی و مدیریت در عرصه اجتماعی به نسبت شاخص‌های جهانی وضعیت نامناسبی است. برزیل یکی از بالاترین نرخ‌های خشونت خانگی را در جهان دارد. همچنین آمار نشان می‌دهد تنها ۲۸ درصد از زنان برزیلی می‌گویند از احترام و منزلت اجتماعی برخوردارند. اما آمارها نشان داده است که اجرای برنامه یارانه نقدی خانوار باعث بهبود وضعیت اجتماعی زنان در برزیل شده‌است. اگر چه میزان یارانه نقدی که در این سیستم پرداخت می‌شود تنها یک سوم حداقل حقوق ماهانه در برزیل است، اما همین میزان پول باعث افزایش قدرت زنان در این کشور آمریکای لاتین شده است.
انتقاد از سیستم یارانه
نظام پرداخت یارانه نقدی در برزیل در سال‌های اخیر همواره منتقدان جدی داشته است. مخالفان این طرح می‌‌گویند، خانوارها پول یارانه را خرج موارد غیرضروری می‌کنند.
آنها همچنین می‌گویند که با این پول، دیگر انگیزه‌ای برای جست‌وجوی شغل نمی‌ماند و بازار کار آسیب می‌بیند. مخالفان می‌گویند که این طرح اعتیاد آور است و باعث وابستگی می‌شود، اما در پایان دهه ۲۰۰۰ با انتشار گزارش‌های ارزیابی بانک جهانی، وقتی معلوم شد که فواید این طرح برای اقتصاد برزیل زیاد بوده، از دامنه منتقدان هم کم شد. در گزارش بانک جهانی آمده است که پرداخت یارانه نقدی حتی باعث بهبود وضعیت بازارکار در برزیل شده، چون افراد با اتکا به امنیت مالی که یارانه نقدی برایشان ایجاد می‌کند، ریسک بیشتری را در بازار کار می‌پذیرند. همچنین معلوم شده که بخش عمده این یارانه نقدی صرف خرید غذا و پوشاک می‌شود.
اما گروه دیگری از منتقدان این طرح، آن را ابزاری برای خرید رای توسط حزب حاکم خوانده‌اند. لولا داسیلوا در دهه ۱۹۹۰ و قبل از آن سه بار تلاش کرد به ریاست‌جمهوری برسد، اما شکست خورد.
بعد از اجرای این طرح در دهه ۲۰۰۰ او به محبوب‌ترین سیاستمدار تاریخ برزیل تبدیل شد. در سال ۲۰۰۶ او یک بار دیگر با پیروزی در انتخابات در مقامش ابقا شد. ۴ سال بعد یعنی در سال ۲۰۱۰، دستیار لولا، خانم دیلما روسف، با اتکا به محبوبیت لولا در انتخابات پیروز شد. سابقه موفق نظام پرداخت یارانه نقدی همچنان در کارنامه لولا در عرصه‌ داخلی و جهانی می‌درخشد.
نتایج ملموس یارانه نقدی
گزارش بانک جهانی نشان می‌دهد، در نتیجه نظام پرداخت یارانه نقدی در برزیل، علاوه‌بر کاهش فقر در این کشور، نابرابری اجتماعی هم تا ۲۰ درصد کاهش یافته‌است. همچنین وضعیت تغذیه مردم به ویژه در میان طبقه فقیر به صورت چشمگیری بهبودیافته‌است.
در چارچوب این طرح، دانش‌آموزان در مدارس دولتی یک وعده غذای رایگان در روز می‌خورند. در مناطق فقیر و محروم، دانش‌آموزان دو وعده غذای رایگان دریافت می‌کنند. در نتیجه این سیستم و براساس گزارش بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، وضعیت درآمد خانوارهای برزیلی ۲۵ درصد بهبود یافته‌است. نرخ فقر در برزیل قبل از اجرای این برنامه نزدیک ۱۰ درصد بود و اکنون به نزدیک ۵ درصد رسیده‌است.
میزان یارانه نقدی
در سال ۲۰۱۴، دولت برزیل بودجه‌ای معادل ۲/۱۰ میلیارد دلار برای پرداخت یارانه نقدی به خانوارهای کم‌درآمد و فقیر اختصاص داده‌است.
بخش عمده این یارانه نقدی از محل درآمدهای نفتی برزیل تامین می‌شود. بر اساس قوانین برزیل، ۷۵ درصد از درآمدهای نفتی این کشور باید صرف آموزش و ۲۵ درصد آن صرف بهداشت و درمان شود.
بر اساس طرح یارانه خانوار برزیل، خانوارهای این کشور برای هر فرزند ماهانه ۳۰ دلار دریافت می‌کنند. این رقم هر سال به روز می‌شود. بر اساس اعلام وزارت اقتصاد برزیل، در سال ۲۰۱۴ بیش از یک میلیون و هفتصد هزار نفر از شمول دریافت یارانه نقدی خارج شدند و چون سنشان از ۱۷ سال بیشتر شد و دیگر باید وارد بازار کار می‌شدند.
صادرات جدید برزیل
با موفقیت طرح پرداخت یارانه نقدی خانوار در برزیل، اکنون این کشور یک صادرات جدید دارد. صادرات سیاست‌های موفق کمک‌های اجتماعی. در سال ۲۰۱۳ بیش از ۱۲۰ هیات از کشورهای مختلف جهان برای آشنا شدن با نظام پرداخت یارانه و مزایا و معایب آن از برزیل دیدن کردند.
مهم‌ترین نکته‌ای که کشورهای جهان درباره نظام پرداخت یارانه نقدی برزیل می‌خواهند بدانند، چگونگی شناسایی فقرا و ثبت‌نام افراد واجد شرایط دریافت یارانه است. فقر یک معضل جهانی است و بسیاری از کشورها برای مقابله با فقر و ریشه‌کنی آن دچار مشکل هستند. بر اساس آمارهای جهانی و سازمان ملل، نزدیک به یک میلیارد نفر از جمعیت جهان یعنی ۱۵ درصد از جمعیت دنیا، با درآمدی کمتر از ۲۵/۱ دلار در روز زندگی می‌کنند که این شرایط تعریف شده برای زندگی در فقر است.
بر همین اساس، برزیل برنامه‌ای با عنوان جهان بدون فقر راه‌اندازی کرده که ابزاری آن‌لاین برای به اشتراک گذاشتن تجربیاتش در این زمینه است. هدف از این برنامه، کمک به توسعه جوامع و ریشه‌کنی فقر در جهان اعلام شده است.
چالش‌های پیش روی اقتصاد برزیل
با وجود اجرای موفق طرح پرداخت یارانه نقدی و کاهش فقر و نابرابری در برزیل، این کشور در یکسال اخیر با اعتراض‌های خیابانی طبقه متوسط روبه‌رو شده‌است. بحران اقتصادی و به ویژه کند شدن شتاب رشد اقتصادی چین، براقتصاد برزیل هم تاثیر گذاشته‌است.
کاهش نیاز چین به واردات کالا ومواد خام، که اصلی‌ترین صادرات برزیل است، باعث شده که رشد اقتصادی برزیل دچار وقفه شود. به همین دلیل، میزان رشد اقتصادی برزیل از ۵/۷ درصد در سال ۲۰۱۰ به ۳/۲ درصد در سال ۲۰۱۳ رسید.
این کاهش رشد اقتصادی در حالی صورت گرفت که طبقه متوسط دربرزیل به یمن طرح‌های اقتصادی و کمک‌های اجتماعی دولت لولاداسیلوا در یک دهه گذشته از جمله طرح یارانه خانوار، رشد کرده و قدرت گرفته بود.
این طبقه متوسط رشد یافته درخواست‌های جدیدی داشت و به دنبال برآورده کردن نیازهایش در زندگی شهری از جمله مساله حمل‌ونقل بود. افزایش ۱۰ درصدی نرخ بلیت اتوبوس در تابستان سال گذشته، اعتراض‌های گسترده‌ای را در شهرهای بزرگ به دنبال داشت که هنوز هم ادامه دارد.
این اعتراض‌ها نشان داد که بهبود اقتصادی برزیل روندی است که همچنان جریان دارد. کارشناسان اقتصادی می‌گویند اصلاحات اقتصادی در برزیل همچنان مراحل ناتمامی دارد که باید تکمیل شود. از جمله این مراحل، بهبود پاسخگویی و ریشه‌کنی فساد در دولت است. نظام پرداخت بازنشستگی و همچنین سیستم مالیات از دیگر بخش‌های ناکارآمد اقتصاد برزیل است.
در نظام بازنشستگی برزیل، افراد بالای ۵۴ سال حقوق بازنشستگی معادل ۷۰ درصد آخرین حقوق دریافتی‌شان را دریافت می‌کنند. برزیل سه درصد از تولید ناخالص داخلی‌اش را در نظام بازنشستگی هزینه‌ می‌کند. این درحالی است که کشورهای پیشرفته اقتصادی جهان کمتر از یک درصد از تولید ناخالص داخلی خود را در نظام بازنشستگی هزینه می‌کنند. برزیل همچنین ۶/۵ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را برای آموزش عمومی هزینه می‌کند.
برزیل در پاییز امسال انتخابات ریاست‌جمهوری پیش رو دارد که یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح در آن وضعیت اقتصاد و نابرابری اجتماعی است.
نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که نیمی از مردم برزیل از نظام پرداخت یارانه و نتایج آن راضی هستند. اما با رشد سریع طبقه متوسط، خواسته‌های مردم هم رو به افزایش است و دولت باید برای پاسخگویی به این خواسته‌ها اصلاحات سریع‌تری را به اجرا بگذارد.