حریف تازه آلودگی هوا

طی چند دهه گذشته یک اشتباه و سوءتفاهم رایج درباره میزان تعطیلات در ایران موجب شده که مسوولان مسیر نادرستی را در قبال تنظیم تقویم تعطیلات رسمی کشور در پیش بگیرند. تصور غلط این است که شمار تعطیلات ایران از متوسط تعطیلات سایر کشورها بیشتر است در حالی که بررسی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد مجموع روزهای تعطیل تقویم ایران، سالانه ۷۸ روز بوده و به‌طور میانگین حدود ۴۰ روز از تعطیلات اغلب کشورهای جهان کمتر است. همچنین از میان ۱۱۴ کشور اروپایی و نیز کشورهای اسلامی، تنها ۱۲ کشور دارای تعطیلی یک روزه آخر هفته هستند و تعطیلات رسمی آخر هفته سایر کشورها دو روزه است.

مهم‌ترین علت این سوء تفاهم رایج درباره شمار روزهای تعطیل کشور، تعداد قابل توجه تعطیلات مناسبتی در تقویم است. کشورهای ایران و آذربایجان با ۲۶ روز تعطیلی مناسبتی ملی و مذهبی، پس از سریلانکا دارای بیشترین تعطیلات مناسبتی در تقویم هستند. اما در مقابل به دلیل تعطیلی یک روزه آخر هفته در ایران، عملا شمار روزهای تعطیل رسمی تقویم ایران حدود ۳۰ درصد کمتر از اغلب کشورها، به ویژه کشورهای توسعه یافته است و این موضوع ضرورت به روز رسانی تقویم تعطیلات در ایران را نشان می‌دهد. در کنار آثار متعدد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که می‌توان برای ترمیم هدفمند تقویم تعطیلات برشمرد، شاید یکی از ملموس ترین آثار افزایش تعطیلات آخر هفته در کلانشهرها، تاثیر آن بر کیفیت هوای شهر است. آلودگی هوا به‌عنوان مهم‌ترین معضل شهرهای بزرگ که نه تنها شهرداری‌ها بلکه دولت‌ها هم تاکنون نتوانسته‌اند آن را مهار کنند، می‌تواند راه حل‌های متفاوتی داشته باشد که شاید مستقیما به موضوع مقابله با آلودگی هوا یا محدودیت منابع آلاینده نمی‌پردازد، اما آثار غیرمستقیم آن غیرقابل انکار است. شاید از این رو است که در طول یک دهه گذشته نیز «اعلام تعطیلی روزهای کاری» برای مدارس، ادارات دولتی و بانک‌ها به‌عنوان یکی از راهکارهای همیشگی مهار موقت آلودگی هوا در فصل سرد و هنگام بروز پدیده وارونگی هوا (اینورژن) یکی از نخستین دستاویزهای کمیته اضطرار آلودگی هوا بوده است.

ارتباط غیرقابل انکار آلودگی هوا با تقاضای سفرهای درون شهری موجب شده که بسیاری از مدیران شهری نیز از ایده افزایش تعطیلات آخر هفته به دو روز استقبال کنند. اقبال شاکری، عضو کمیسیون عمران و حمل و نقل شورای شهر تهران یکی از همین مدافعان جدی افزایش تعطیلات بوده و معتقد است این اقدام کیفیت هوای کلان‌شهرها را متحول خواهد کرد. شاکری با بیان اینکه دو روزه شدن تعطیلات آخر هفته می‌تواند تاثیر زیادی بر مهار پدیده وارونگی هوا در نیمه دوم سال داشته باشد، اظهار کرد: معمولا در ماه‌های آذر و دی شاهد وارونگی هوا هستیم و در این مقطع زمانی تعطیلات کافی وجود ندارد، مگر اینکه به‌صورت موردی یکی از تعطیلات مذهبی با این ایام همزمان شود.

یکی از آثار زیانبار فقدان تعطیلات کافی در تمام ایام سال، انتخاب همیشگی شهرهای شمالی به‌عنوان یکی از نزدیک‌ترین مقاصد گردشگری توسط شهروندان تهرانی است. صورت عینی این موضوع تقریبا در تمام تعطیلات دو روزه یا بیشتر تقویم که به دلیل تقارن مناسبت‌های مذهبی با روزهای جمعه رخ می‌دهد، صف طویل خودروهایی است که در جاده‌های کم عرض منتهی به شمال کشور، تهران را به مقصد جنگل‌های شمالی و دریای مازندران ترک می‌کنند. اپیدمی مسافرت به شمال کشور ابتلای اکثریت مطلق تهرانی‌ها است که علاوه بر دردسرهای ترافیکی در جاده‌ها طی روزهای تعطیلی پیاپی، موجب شده سایر شهرهای کشور از منافع صنعت توریسم داخلی بهره اندکی داشته باشند. شاکری در این رابطه خاطرنشان کرد: بهترین زمان برای مسافرت به خطه جنوبی کشور نیمه دوم سال است، اما شکل فعلی توزیع نامنظم تعطیلات چند روزه به نحوی است که امکان چنین سفری را برای هموطنان فراهم نمی‌کند. در نتیجه در کلان‌شهری مثل تهران در تمام ایام سال ترجیح شهروندان مسافرت به نزدیک‌ترین مقصد مناسب به زعم آنها یعنی شهرهای شمالی است.

پیشنهاد دیگر شاکری تغییر زمان بندی ترم تحصیلی و اصلاح تعطیلات میان ترم دانش‌آموزان است. وی در این باره به «دنیای اقتصاد» گفت: اگر ترم تحصیلی دانش‌آموزان به نحوی تنظیم شود که پیش از فرارسیدن زمان وارونگی هوا به اتمام برسد و تعطیلات میان‌ترم اعمال شود، قطعا بسیاری از حجم ازدحام برای سفر به شمال کشور کاهش خواهد یافت و استان‌های جنوبی به‌عنوان بهترین مقصد در پاییز و زمستان انتخاب می‌شوند؛ ضمن اینکه قطعا وارونگی هوا نیز لطمه کمتری به سلامت شهروندان وارد می‌کند. این عضو شورای شهر تهران افزایش تعطیلات آخر هفته به دو روز را اقدامی ضروری و در عین حال عاقلانه می‌داند و معتقد است دولت باید این حربه را به‌عنوان راهکار کاهش آلودگی هوای تهران پیاده کند و پس از آن با طرح موضوع در کمیسیون کلان‌شهرها، این ایده را به کل شهرهای بزرگ و حتی کل کشور تعمیم دهد.

انفعال دولت در برابر افزایش تعطیلات

رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران با تاکید بر اینکه فراکسیون محیط زیست مجلس و کمیسیون‌های تخصصی مرتبط در مجلس باید موضوع مدیریت تقاضای سفرهای درون شهری و برون شهری را به‌صورت کارآمد مورد مطالعه قرار داده و یک بار برای همیشه در این رابطه یک کار قوی انجام دهند، گفت: واقعیت این است که مسوولان اغلب از این می‌ترسند که دست به کارهای بزرگ بزنند و تغییر تعطیلات نیز یکی از همین موارد است که در برابر آن منفعلانه عمل می‌کنند.

یکی از مهم‌ترین مشکلات کنونی، فقدان مدیریت اوقات فراغت است که در صورت افزایش تعطیلات تا حدی مرتفع می‌شود. دولت خلأ این موضوع را تشخیص داده و در قالب «بسته مدیریت سفر» با هدف کاهش آلودگی هوا آن را نیزدنبال می‌کند. شاکری در این رابطه تاکید کرد: افزایش تعطیلات آخر هفته به دو روز علاوه بر تاثیر مستقیم بر میزان مصرف سوخت و آلودگی هوا که هدف اولیه دولت است، موجب تقویت رضایت شهروندان از شهر خواهد شد و تقاضای موثر برای مکان‌های تفریحی، تفرجگاهی و گردشگری پایتخت را افزایش می‌دهد.

وی افزود: عده‌ای از شهروندان به جای سفر به خارج از شهر ترجیح می‌دهند با برخورداری از تعطیلات رسمی دو روزه در پایان هفته، اوقات خود را در جاذبه‌های گردشگری شهر خود سپری کنند. بنابراین حتی کسانی که از توان مالی کافی برای سفرهای برون شهری برخوردار نیستند، می‌توانند برای اوقات فراغت خود برنامه‌ریزی کنند. در حالی که تعطیلی یک روزه پایان هفته صرفا زمان مناسبی برای انجام کارهای عقب مانده شهروندان کلان‌شهرهایی نظیر تهران است.

شاکری با تایید صحت این نکته که تعطیلات رسمی در ایران برخلاف تصور عمومی بسیار کمتر از اغلب کشورهای جهان است،‌ افزود: تعطیلات کشورهای توسعه یافته، مدیریت شده و میان فصل‌های مختلف سال توزیع شده است. بنابراین افراد می‌توانند برنامه‌ریزی مناسب‌تری برای سفرهای خارج از شهر متناسب با شرایط آب و هوایی فصل انجام دهند.

او معتقد است ساعات کاری و توزیع تعطیلات تحصیلی می‌تواند در اقلیم‌های متفاوت کشور با یکدیگر تفاوت داشته باشد. او درباره این موضوع که پیش‌تر هم به‌عنوان پیشنهاد برای طرح در شورای عالی استان‌ها، در صحن شورای شهر تهران آن را مطرح کرده بود، توضیح داد: چه منطقی وجود دارد که سال تحصیلی در شمال و جنوب کشور در یک زمان آغاز شود. در تمام کشورهای توسعه یافته اختیاراتی در این زمینه به استان‌ها داده می‌شود و هر اقلیمی در این رابطه به‌طور مستقل و متناسب با شرایط آب و هوایی و مولفه‌های دیگر تصمیم‌گیری می‌کند.

وی با بیان اینکه سال تحصیلی، سنگینی زیادی روی دوش تقاضای سفر گذاشته است، گفت: اقدام دولت مبنی بر تعطیلی پنج‌شنبه مدارس لازم و خوب بود اما به نظر می‌رسد کاهش ایام کاری هفته نیز به‌عنوان تصمیم مکمل باید در اولویت بررسی قرار گیرد و تا زمانی که به سرانجام نرسیده رها نشود. از دولت انتظار می‌رود حالا که پیشنهاد مطالعه افزایش تعطیلات را رسما مطرح کرده است، این طرح را تا به نتیجه رسیدن دنبال کند و صرفا به انجام مطالعه اکتفا نشود؛ چراکه این موضوع قطعا علاوه بر کاهش آلودگی هوا، آثار مثبت دیگری نیز به دنبال دارد.

تعیین تکلیف برای پنج شنبه‌های «شبه تعطیل»

با وجود دفاع تمام قد عضو شورای شهر تهران از این طرح، علی نوذرپور، معاون امور شهرداری‌های سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور اعتقاد دارد پیشنهاد دو روزه شدن تعطیلات آخر هفته در قالب کاهش روزهای کاری، موضوع جدیدی است که به بررسی بیشتری نیاز دارد و به سادگی و به‌صورت تک مولفه‌ای نمی‌توان درباره آن اظهارنظر کرد. وی با اشاره به رشد اقتصادی پایین کشور در شرایط کنونی گفت: این موضوع نیازمند بررسی است که در این وضعیت که کشور به کار بیشتر نیاز دارد،‌ تعطیلات به چه میزان و نحوی باید توزیع شود. نوذرپور در عین حال به این نکته هم اذعان دارد که با وجود یک روز تعطیل آخر هفته میزان بهره‌وری در ایران بسیار پایین‌تر از کشورهای توسعه‌یافته‌ای است که از تعطیلات دو روزه هفتگی برخوردار هستند. او ارتباط تعطیلات یک روزه آخر هفته با بهره‌وری پایین را محتمل دانست و افزود: شاید یکی از دلایل پایین بودن شاخص‌های بهره‌وری در حال حاضر، نیاز مردم به تفریح و فراغت بیشتر است. بنابراین یکی از راهکارها برای افزایش بهره‌وری می‌تواند افزایش یک روز به تعطیلی آخر هفته باشد. البته نوذرپور تاکید دارد که این موضوع فقط یکی از عوامل موثر خواهد بود و مسائل دیگری هم برای افزایش بهره‌وری، باید توامان مورد توجه قرار بگیرد. کمااینکه افزایش تعطیلات هفتگی الزاما نمی‌تواند به افزایش سفرهای برون‌شهری منجر شود و شاخص درآمد خانوار نیز در این زمینه نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.

معاون سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها با تایید این نکته که روزهای پنج‌شنبه در حال حاضر به‌عنوان یک روز «شبه تعطیل» تلقی می‌شود که با وجود تحمیل هزینه‌های یک روز کاری اعم از مصرف انرژی، تردد خودروها و نظایر آن، فاقد بهره‌وری کافی است، گفت: در حال حاضر ساعات کاری مصوب دولت (۴۴ ساعت) در بسیاری از دستگاه‌های اداری از جمله وزارت کشور طی ۵ روز کاری هفته یعنی از شنبه تا چهارشنبه اعمال می‌شود و در نتیجه روزهای پنج شنبه تعطیل است. این رویه می‌تواند به کل کشور تسری پیدا کند و به‌صورت رسمی پنج شنبه‌ها برای عموم مردم تعطیل اعلام شود، البته این موضوع باید در شورای اداری کشور مطرح و پس از بررسی درباره آن تصمیم‌گیری شود. نوذرپور در ادامه با اشاره به مسیر ۶ ماهه‌ای که دولت برای تنظیم مصوبه «برنامه جامع کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها» سپری کرده است، گفت: در این مصوبه به موضوع مطالعه و ارائه بسته مدیریت تقاضای سفر اشاره شده است، البته تنها راهکار مدیریت تقاضای سفر کاهش ایام کاری نیست. وی با بیان اینکه اصطلاح مذکور برای نخستین بار در دهه ۷۰ میلادی و در کشور آمریکا به دنبال افزایش قیمت سوخت استفاده شد، گفت: در ایران با توجه به تعدد روزهایی که هوای تهران و دیگر کلان‌شهرها در شرایط اضطرار قرار می گیرد، دولت ارائه راهکار برای مهار آلودگی هوا را در اولویت قرار داد.

به گزارش «دنیای اقتصاد»، هیات وزیران در نوزدهم خردادماه امسال با تصویب «برنامه جامع کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها» احکامی در زمینه تکالیف تمام دستگاه‌ها در سه بخش منابع متحرک، منابع ساکن و احکام عمومی مصوب و اوایل تیرماه ابلاغ کرد. در یکی از احکام عمومی این مصوبه سازمان حفاظت محیط زیست مکلف شده با همکاری وزارت کشور و دیگر دستگاه‌های مرتبط شامل وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، راه و شهرسازی، اطلاعات، صنعت، معدن و تجارت، فرهنگ و ارشاد اسلامی، علوم، تحقیقات و فناوری، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و نیروی انتظامی، ظرف مدت سه ماه از زمان ابلاغ نسبت به «بررسی و ارائه بسته مدیریت تقاضای سفر» اقدام کنند. از محورهای مورد اشاره در این مصوبه کاهش ایام کاری ادارات دولتی، کاهش ایام تحصیلی مدارس و نیز تغییر ساعات شروع و پایان کار دستگاه‌های اجرایی است که باید درباره آن مطالعه و اعلام نظر شود. این نخستین اقدام رسمی و قانونی دولت برای کاهش ایام کاری هفته است.

نوذرپور در تشریح مفهوم مدیریت تقاضای سفر اظهار کرد: اتخاذ راهبردها و سیاست‌ها در جهت کاهش تقاضای سفر نظیر کاهش ناوگان تک سرنشین و نیز بازتوزیع زمانی و مکانی سفر به منظور جلوگیری از تشدید ترافیک با عنوان مدیریت تقاضای سفر (TDM) در دنیا شناخته شده است، اما از سال ۲۰۱۰ سیاست‌های این حوزه با هدف تحقق حمل و نقل پایدار و انسان محور بازتعریف شد. معاون سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور با اشاره به راهکارهای متعدد مدیریت تقاضای سفر اظهار کرد: ایجاد محدوده دسترسی برای سفرهای غیرضروری و سفر با ناوگان غیرمناسب نظیر طرح LEZ، ممنوعیت امکان ورود ناوگان آلاینده به محدوده شهر، قیمت‌گذاری بالاتر برای تسهیلات حمل و نقل شخصی نظیر پارکینگ در مناطق مرکزی شهر، وضع عوارض برای تردد در محدوده مرکزی ترافیک، اعمال سیاست‌های تشویقی نظیر کاهش عوارض برای وسایل نقلیه مراعات‌کننده، حذف عوارض خودروهای پاک، تقویت ناوگان حمل و نقل عمومی و فراهم کردن دسترسی سریع به آن و نیز افزایش مسیرهای ویژه عبور دوچرخه و پیاده از دیگر راهکارهایی است که در قالب مدیریت تقاضای سفر می‌تواند برای کاهش آلودگی هوا اتخاذ شود.