تجربه ۴ کشور در رشد معکوس شهرها
به‌دلیل معضلات ترافیکی، افزایش آلودگی هوا، صدا و کمبود فضای سبز و تفریحی، شهرها به محیطی نامناسب برای زندگی تبدیل شده‌اند. گسترش مرزهای شهری و در نتیجه اشغال فضای اطراف شهرها مشکل را حل نمی‌کند؛ بلکه فقط ظهور مشکلات را به تاخیر می‌اندازد.
گرفتاری‌های زیست محیطی باعث شده مفاهیم و دیدگاه‌های جدیدی برای حل مشکلات توسعه بیشتر شهر ارائه شود. محیط زیست اکنون موضوعی جهانی است در حالی که در گذشته تا این حد مورد توجه نبوده است. آلودگی آب و هوا، گرم شدن هوا در سطح کره زمین و تاثیرات گلخانه‌ای، کمیاب شدن منابع طبیعی، از بین رفتن فضاهای تفریحی و سبز، تنها بخشی از گرفتاری های زیست محیطی است.
گرفتاری‌های زیست محیطی باعث شده مفاهیم و دیدگاه‌های جدیدی برای حل مشکلات توسعه بیشتر شهر ارائه شود. محیط زیست اکنون موضوعی جهانی است در حالی که در گذشته تا این حد مورد توجه نبوده است. آلودگی آب و هوا، گرم شدن هوا در سطح کره زمین و تاثیرات گلخانه‌ای، کمیاب شدن منابع طبیعی، از بین رفتن فضاهای تفریحی و سبز، تنها بخشی از گرفتاری های زیست محیطی است.
به‌دلیل معضلات ترافیکی، افزایش آلودگی هوا، صدا و کمبود فضای سبز و تفریحی، شهرها به محیطی نامناسب برای زندگی تبدیل شده‌اند. گسترش مرزهای شهری و در نتیجه اشغال فضای اطراف شهرها مشکل را حل نمی‌کند؛ بلکه فقط ظهور مشکلات را به تاخیر می‌اندازد.
گرفتاری‌های زیست محیطی باعث شده مفاهیم و دیدگاه‌های جدیدی برای حل مشکلات توسعه بیشتر شهر ارائه شود. محیط زیست اکنون موضوعی جهانی است در حالی که در گذشته تا این حد مورد توجه نبوده است. آلودگی آب و هوا، گرم شدن هوا در سطح کره زمین و تاثیرات گلخانه‌ای، کمیاب شدن منابع طبیعی، از بین رفتن فضاهای تفریحی و سبز، تنها بخشی از گرفتاری های زیست محیطی است.گذشته از این واقعیات، نگرانی دیگری در ارتباط با رشد جمعیت وجود دارد؛ به طوری که تخمین می‌زنند که در قرن بیست و یکم بیش از 50 درصد جمعیت جهان در شهرهای بزرگ و کلانشهرها سکونت خواهند کرد. شهرها باید توانایی تحمل چنین جمعیتی را داشته باشند، در حالی که بازیرساخت‌های امروزی و جمعیت فعلی، بسیاری از شهرها در حال حاضر نیز به راحتی قادر به تامین رضایت شهروندان خود نیستند.
در این حالت جمعیت بالا و تراکم بالای توده ساختمانی عاملی برای توسعه فضای زیرزمینی شهری هستند. این امر حاکی از این است که شهرهایی با تراکم جمعیتی بالا نمی‌توانند از توسعه فضای زیرزمینی شهری خود اجتناب کنند. در گزارشی که مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران درخصوص استفاده از فضاهای زیرزمینی تهیه کرده آمده است: فضای زیرزمینی شهری دارای کاربرد‌هایی شامل ذخیره‌سازی (مانند غذا، آب، نفت، کالاهای صنعتی، ضایعات)؛ صنعت (مانند: نیروگاه‌ها)؛ حملونقل (مانند خطوط راه‌آهن، جاده‌ها، تونل‌های عابر پیاده)؛ خدمات رفاهی و ارتباطات (مانند آب، فاضلاب، گاز، کابل‌های الکترسیته)؛ کاربری عمومی (مانند مراکز خرید، بیمارستان‌ها، ساختارهای دفاع غیر‌نظامی)؛ استفاده شخصی و خصوصی (مانند: پارکینگ خودرو) هستند.
تکامل تاریخی فضای زیرزمینی شهری
هر چند ساخت‌وساز زیرزمینی برای بشر جدید نیست، اما همواره از آن به‌عنوان فکری تازه یاد می‌شود؛ اما استفاده از فضای زیرزمینی با غارهایی که به‌عنوان سکونتگاه و برای ذخیره‌سازی غذا توسط انسان اولیه به‌کار می‌رفته، آغاز شده است. در شهرهای قرون وسطایی گذرگاه‌های زیرزمینی برای انتقال اضطراری و جابه‌جایی‌های مخفیانه جزو لاینفک فضاهای شهری آن زمان بوده است.پیشرفت اساسی در حوزه فناوری‌های ساخت و ساز در طول قرن بیستم به شکوفایی توسعه فضای زیرزمینی شهری منتهی شد. اواخر قرن بیستم به‌طور ویژه پیشرفت‌هایی در حوزه ساخت و ساز زیرزمینی رخ داد که توسعه روبه جلو فضای زیرزمینی شهری را در شهرهای متراکم، از جمله تونل‌های بزرگ در زیر سطح با عمق کم را ممکن ساخت. بالاترین تراکم ساختارهای زیرزمینی را می‌توان در مراکز شهر یافت. مرکز شهر مکانی است که امکانات عمومی به‌علاوه فضاهای اصلی ترانزیت حملونقل عمومی در آن واقع است. در طول توسعه تاریخی UUI که از لایه‌های کم‌عمق به عمیق پیشرفت کرده است، بیشترین مقدار استفاده از فضاهای زیرزمینی در اکثر کشورها در مراکز شهرها بوده است؛ زیرا شهرها در این بخش دارای مشکلات عدیده‌ای هستند از این رو تراکم فضاهای زیرزمینی شهری در مراکز شهری ایجاد می‌شوند، به همین دلیل باید مراقب بود که توسعه فضاهای زیرزمینی در آینده موجب مشکلات بیشتر در مراکز شهرها نشود.
کاربران فضای زیرزمینی شهری
فضاهای زیرزمینی شهری می‌تواند در شهر دارای کاربران خاص خود باشد. این نوع فضاها می‌توانند برای بخش‌های نظیر حملونقل دارای مزیت و امتیازات فراوانی باشد، اما نباید فراموش شود که فضاهای زیرزمینی علاوه بر بخش حملونقل در بخش‌های دیگر نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
فواید فضای زیرزمینی
استفاده موثر از زمین و بهبود محیط یکی از مزیت‌های استفاده از فضاهای زیرزمینی است. استفاده از پتانسیل فضای زیرزمینی موجب می‌شود که سطوح فضایی روزمینی برای دیگر استفاده‌ها مانند فضاهای تفریحی و سبز استفاده شود. به‌طور مثال از سطوح روزمینی و آزاد شده می توان جهت ایجاد راه دوچرخه و پیاده‌راه استفاده کرد علاوه‌بر این فضای زیرزمینی پتانسیلی بسیاری در پوشاندن مناظر ناخوشایند و فضاهای غیر‌جذابی مانند پارک ماشین‌ها و بزرگراه‌ها دارد.
اقتصاد
ساختارهای زیرزمینی معمولا به سرمایه‌گذاری اولیه بیشتر در طول دوره ساخت نیاز دارند، ولی در مقایسه با ساختارهای روزمینی با عملکردی مشابه هزینه‌های کمتری در حوزه نگهداری دارند. این امر با دمای ثابت فضای زیرزمینی و محافظت طبیعی در برابر تاثیرات بیرونی همراه است.
محیط زیست
ساختارهای زیرزمینی معمولا در طول ساخت و ساز تاثیر منفی روی محیط زیست دارند اما در طول فعالیت منافع زیست‌محیطی بسیاری را به‌دنبال دارند. عملکرد فضای زیرزمینی شهری توان بالقوه زیادی برای توسعه پایدار شهری دارد. فضای زیرزمینی به شهرها امکان می‌دهد تا فشرده‌تر باشند، از این‌رو با بی‌نظمی شهری مقابله می‌شود و اراضی سطحی برای محیط طبیعی باقی می‌ماند. ساختارهای شهری متراکم، همچنین مصرف انرژی بهتر را ممکن می‌سازند. امکانات زیرزمینی از لحاظ انرژی مقرون به صرفه بوده و به صرفه‌جویی در انرژی در چرخه‌های شهری کمک می‌کنند.
نمونه‌های موفق بین‌المللی استفاده از فضای زیرزمینی
ورودی جدید موزه لوور فرانسه بنایی است که در زیرزمین یک حیاط تاریخی ساخته شده است. هرم شیشه‌ای که به وسیله ای‌ام‌پی طراحی شده است یک نشانه برای ورودی و گالری‌های جدید است . این ایده منجر به یک ورودی جذاب برای موزه و آوردن نور طبیعی به فضای زیرزمینی است. قرارگیری ورودی در زیرزمین به طراح این اجازه را می‌دهد که بهترین شکل و محوطه را برای ورودی انتخاب کند بدون اینکه فضای باز حیاط و معماری تاریخی بدنه را تحت‌تاثیر قرار دهد.
هنگ‌کنگ؛ سودآوری اقتصادی از طریق فروش تراکم
ساختار ایستگاه‌های زیرزمینی مترو در هنگ‌کنگ به‌گونه‌ای است که روی آن تراکم مسکونی و تجاری بالا است. در این حالت ارزش فضای تجاری معادل با هزینه ساخت مترو می‌باشد که این می‌تواند برای ساخت فضای زیرزمینی استفاده شود.
هلسینکی فنلاند؛ واحدهای صنعتی زیرزمینی، محافظت از محیط، تصفیه‌خانه صنعتی
هلسینکی یکی از بزرگ‌ترین فضاهای زیرزمینی دنیاست.عملکرد صنعتی در زیرزمین و عملکردهای مسکونی و تفریحی روی آنها تعبیه شده است. قرار گرفتن این مجموعه صنعتی در زیرزمین، انتشار گازها و آلودگی صوتی را کاهش می‌دهد و به مالکین اجازه می‌دهد به راحتی محله را گسترش دهند. این مجتمع مسکونی حدود ۶۰ هکتار را پوشش می‌دهد و شرایط زندگی را برای ۳۵۰۰ نفر فراهم می‌کند.
تونل بیگ دیگ بوستن آمریکا؛ بهبود جابه‌جایی، رشد اقتصادی
بیگ دیگ بوستون یکی از رویایی‌ترین تونل‌هایی است که در دنیا ساخته شده و حدود ۲/ ۱۲ بیلیون دلار هزینه داشته است. در گذشته این بزرگراه با ۶لاین از مرکز شهر روزانه حدود ۱۹۰هزار وسیله نقلیه را جابه‌جا می‌کرد، اما تونل جدید با ۸ تا ۱۰ لاین که در زیرزمین ساخته شده است، ترافیک را آزاد کرده و بیش از ۶۰ هکتار را به پارک‌ها و فضای باز اختصاص داده است و سطح مونواکسیدکربن را در سطح شهر تا ۱۲درصد کاهش داده است.فضای زیرزمینی شهری منبعی غیر‌قابل احیا و مهمی است و در دهه‌های اخیر نیز بر ارزش آن افزوده شده است. به نظر می‌رسد روش استفاده از فضای زیرزمینی شهری برای پایداری شهرها حائز اهمیت باشد .
گرفتاری‌های زیست محیطی باعث شده مفاهیم و دیدگاه‌های جدیدی برای حل مشکلات توسعه بیشتر شهر ارائه شود. محیط زیست اکنون موضوعی جهانی است در حالی که در گذشته تا این حد مورد توجه نبوده است. آلودگی آب و هوا، گرم شدن هوا در سطح کره زمین و تاثیرات گلخانه‌ای، کمیاب شدن منابع طبیعی، از بین رفتن فضاهای تفریحی و سبز، تنها بخشی از گرفتاری های زیست محیطی است.گذشته از این واقعیات، نگرانی دیگری در ارتباط با رشد جمعیت وجود دارد؛ به طوری که تخمین می‌زنند که در قرن بیست و یکم بیش از 50 درصد جمعیت جهان در شهرهای بزرگ و کلانشهرها سکونت خواهند کرد. شهرها باید توانایی تحمل چنین جمعیتی را داشته باشند، در حالی که بازیرساخت‌های امروزی و جمعیت فعلی، بسیاری از شهرها در حال حاضر نیز به راحتی قادر به تامین رضایت شهروندان خود نیستند.
در این حالت جمعیت بالا و تراکم بالای توده ساختمانی عاملی برای توسعه فضای زیرزمینی شهری هستند. این امر حاکی از این است که شهرهایی با تراکم جمعیتی بالا نمی‌توانند از توسعه فضای زیرزمینی شهری خود اجتناب کنند. در گزارشی که مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران درخصوص استفاده از فضاهای زیرزمینی تهیه کرده آمده است: فضای زیرزمینی شهری دارای کاربرد‌هایی شامل ذخیره‌سازی (مانند غذا، آب، نفت، کالاهای صنعتی، ضایعات)؛ صنعت (مانند: نیروگاه‌ها)؛ حملونقل (مانند خطوط راه‌آهن، جاده‌ها، تونل‌های عابر پیاده)؛ خدمات رفاهی و ارتباطات (مانند آب، فاضلاب، گاز، کابل‌های الکترسیته)؛ کاربری عمومی (مانند مراکز خرید، بیمارستان‌ها، ساختارهای دفاع غیر‌نظامی)؛ استفاده شخصی و خصوصی (مانند: پارکینگ خودرو) هستند.
تکامل تاریخی فضای زیرزمینی شهری
هر چند ساخت‌وساز زیرزمینی برای بشر جدید نیست، اما همواره از آن به‌عنوان فکری تازه یاد می‌شود؛ اما استفاده از فضای زیرزمینی با غارهایی که به‌عنوان سکونتگاه و برای ذخیره‌سازی غذا توسط انسان اولیه به‌کار می‌رفته، آغاز شده است. در شهرهای قرون وسطایی گذرگاه‌های زیرزمینی برای انتقال اضطراری و جابه‌جایی‌های مخفیانه جزو لاینفک فضاهای شهری آن زمان بوده است.پیشرفت اساسی در حوزه فناوری‌های ساخت و ساز در طول قرن بیستم به شکوفایی توسعه فضای زیرزمینی شهری منتهی شد. اواخر قرن بیستم به‌طور ویژه پیشرفت‌هایی در حوزه ساخت و ساز زیرزمینی رخ داد که توسعه روبه جلو فضای زیرزمینی شهری را در شهرهای متراکم، از جمله تونل‌های بزرگ در زیر سطح با عمق کم را ممکن ساخت. بالاترین تراکم ساختارهای زیرزمینی را می‌توان در مراکز شهر یافت. مرکز شهر مکانی است که امکانات عمومی به‌علاوه فضاهای اصلی ترانزیت حملونقل عمومی در آن واقع است. در طول توسعه تاریخی UUI که از لایه‌های کم‌عمق به عمیق پیشرفت کرده است، بیشترین مقدار استفاده از فضاهای زیرزمینی در اکثر کشورها در مراکز شهرها بوده است؛ زیرا شهرها در این بخش دارای مشکلات عدیده‌ای هستند از این رو تراکم فضاهای زیرزمینی شهری در مراکز شهری ایجاد می‌شوند، به همین دلیل باید مراقب بود که توسعه فضاهای زیرزمینی در آینده موجب مشکلات بیشتر در مراکز شهرها نشود.
کاربران فضای زیرزمینی شهری
فضاهای زیرزمینی شهری می‌تواند در شهر دارای کاربران خاص خود باشد. این نوع فضاها می‌توانند برای بخش‌های نظیر حملونقل دارای مزیت و امتیازات فراوانی باشد، اما نباید فراموش شود که فضاهای زیرزمینی علاوه بر بخش حملونقل در بخش‌های دیگر نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
فواید فضای زیرزمینی
استفاده موثر از زمین و بهبود محیط یکی از مزیت‌های استفاده از فضاهای زیرزمینی است. استفاده از پتانسیل فضای زیرزمینی موجب می‌شود که سطوح فضایی روزمینی برای دیگر استفاده‌ها مانند فضاهای تفریحی و سبز استفاده شود. به‌طور مثال از سطوح روزمینی و آزاد شده می توان جهت ایجاد راه دوچرخه و پیاده‌راه استفاده کرد علاوه‌بر این فضای زیرزمینی پتانسیلی بسیاری در پوشاندن مناظر ناخوشایند و فضاهای غیر‌جذابی مانند پارک ماشین‌ها و بزرگراه‌ها دارد.
اقتصاد
ساختارهای زیرزمینی معمولا به سرمایه‌گذاری اولیه بیشتر در طول دوره ساخت نیاز دارند، ولی در مقایسه با ساختارهای روزمینی با عملکردی مشابه هزینه‌های کمتری در حوزه نگهداری دارند. این امر با دمای ثابت فضای زیرزمینی و محافظت طبیعی در برابر تاثیرات بیرونی همراه است.
محیط زیست
ساختارهای زیرزمینی معمولا در طول ساخت و ساز تاثیر منفی روی محیط زیست دارند اما در طول فعالیت منافع زیست‌محیطی بسیاری را به‌دنبال دارند. عملکرد فضای زیرزمینی شهری توان بالقوه زیادی برای توسعه پایدار شهری دارد. فضای زیرزمینی به شهرها امکان می‌دهد تا فشرده‌تر باشند، از این‌رو با بی‌نظمی شهری مقابله می‌شود و اراضی سطحی برای محیط طبیعی باقی می‌ماند. ساختارهای شهری متراکم، همچنین مصرف انرژی بهتر را ممکن می‌سازند. امکانات زیرزمینی از لحاظ انرژی مقرون به صرفه بوده و به صرفه‌جویی در انرژی در چرخه‌های شهری کمک می‌کنند.
نمونه‌های موفق بین‌المللی استفاده از فضای زیرزمینی
ورودی جدید موزه لوور فرانسه بنایی است که در زیرزمین یک حیاط تاریخی ساخته شده است. هرم شیشه‌ای که به وسیله ای‌ام‌پی طراحی شده است یک نشانه برای ورودی و گالری‌های جدید است . این ایده منجر به یک ورودی جذاب برای موزه و آوردن نور طبیعی به فضای زیرزمینی است. قرارگیری ورودی در زیرزمین به طراح این اجازه را می‌دهد که بهترین شکل و محوطه را برای ورودی انتخاب کند بدون اینکه فضای باز حیاط و معماری تاریخی بدنه را تحت‌تاثیر قرار دهد.
هنگ‌کنگ؛ سودآوری اقتصادی از طریق فروش تراکم
ساختار ایستگاه‌های زیرزمینی مترو در هنگ‌کنگ به‌گونه‌ای است که روی آن تراکم مسکونی و تجاری بالا است. در این حالت ارزش فضای تجاری معادل با هزینه ساخت مترو می‌باشد که این می‌تواند برای ساخت فضای زیرزمینی استفاده شود.
هلسینکی فنلاند؛ واحدهای صنعتی زیرزمینی، محافظت از محیط، تصفیه‌خانه صنعتی
هلسینکی یکی از بزرگ‌ترین فضاهای زیرزمینی دنیاست.عملکرد صنعتی در زیرزمین و عملکردهای مسکونی و تفریحی روی آنها تعبیه شده است. قرار گرفتن این مجموعه صنعتی در زیرزمین، انتشار گازها و آلودگی صوتی را کاهش می‌دهد و به مالکین اجازه می‌دهد به راحتی محله را گسترش دهند. این مجتمع مسکونی حدود ۶۰ هکتار را پوشش می‌دهد و شرایط زندگی را برای ۳۵۰۰ نفر فراهم می‌کند.
تونل بیگ دیگ بوستن آمریکا؛ بهبود جابه‌جایی، رشد اقتصادی
بیگ دیگ بوستون یکی از رویایی‌ترین تونل‌هایی است که در دنیا ساخته شده و حدود ۲/ ۱۲ بیلیون دلار هزینه داشته است. در گذشته این بزرگراه با ۶لاین از مرکز شهر روزانه حدود ۱۹۰هزار وسیله نقلیه را جابه‌جا می‌کرد، اما تونل جدید با ۸ تا ۱۰ لاین که در زیرزمین ساخته شده است، ترافیک را آزاد کرده و بیش از ۶۰ هکتار را به پارک‌ها و فضای باز اختصاص داده است و سطح مونواکسیدکربن را در سطح شهر تا ۱۲درصد کاهش داده است.فضای زیرزمینی شهری منبعی غیر‌قابل احیا و مهمی است و در دهه‌های اخیر نیز بر ارزش آن افزوده شده است. به نظر می‌رسد روش استفاده از فضای زیرزمینی شهری برای پایداری شهرها حائز اهمیت باشد .
ارسال نظر