جایگاه تاب‌آوری در صنعت برق
اینها نشانگر چیست؟ آیا مفهوم تاب‌آوری را نمی‌دانیم؟ شاید هم می‌دانیم ولی نمی‌خواهیم به‌کار بندیم؟ شاید هم به‌رغم دانستن و خواستن؛ توانایی اجرای آن را نداریم؟ و بالاخره شاید مشکل از چیزی دیگر و جای دیگری است؟
تاب‌آوری چیست؟ بیش از یک دهه است که اصطلاح «تاب‌آوری» در حوزه‌های مختلف شنیده می‌شود و ترجمه لغـت «resilience» یعنی «توان تاب‌آوری» در مقابل بروز شرایط پرتنش است. یعنی هر چه بتوانیم در «شرایط سخت‌تر» به «نتایجی بهتر» دست پیدا کنیم، تاب‌آوری بیشتری داریم. به زبان ساده، «تاب‌آوری» در مقابل آسیب‌پذیری قرار می‌گیرد و این دو همواره و در همه حوزه‌ها درکنار هم ولی روبه‌روی هم خواهند بود.
تاب‌آوری کاربردی بسیار وسیع دارد، به‌گونه‌ای که از تاب‌آوری روحی و فردی هریک از افراد جامعه گرفته تا تاب‌آوری اجتماعی، فرهنگی، زیستی و اقتصادی را دربرمی‌گیرد. اما آنچه بر عهده این مقاله است، بررسی«تاب‌آوری» در حوزه سیستم‌ها و به‌ویژه تاب‌آوری در «گستره شبکه‌های برق‌رسانی» است.
ابعاد تاب‌آوری در یک سیستم: به‌طور کلی مفهوم «تاب‌آوری» با یک نوع تفکیک به «گذشته، حال و آینده» برای هـر سیستمی بـرمی‌گردد. در این تقسیم‌بندی بسیار کلی باید اقدامات لازم برای بهره‌وری را به قبل از وقوع تنش و در زمان وقوع بحران و بالاخره پس از به پایان رسیدن بحران تقسیم کرد. به عبارت دیگر ویژگی «تاب‌آوری» به سه وجه «میزان استقامت»، «آسیب‌پذیری» و «برگشت‌پذیری» یک سیستم در برابر یک حادثه شدید می‌پردازد. بدیهی است مطابق با «اصل پیشگیری بهتر و مقدم بر درمان» اقداماتی که قبل از وقوع و پایان بحران‌ها می‌تواند کارساز باشد بسیار ارزشمندتر از موارد دو بخش دیگر خواهد بود. در اینجا تنها می‌توانیم به کلیات عرصه تاب‌آوری بپردازیم به امید آنکه راهگشا باشد.
لزوم اصلاح ساختار شبکه مبتنی بر تغییر در تولید برق: از ابتدای ایجاد شبکه برق و احداث تاسیسات تولید برق در آن، همواره تفکیک مشخصی مابین بخش‌های تولید برق؛ انتقال برق و توزیع برق وجود داشته است. بر این اساس همواره شاهد وجود مراکز بزرگ و متمرکزی به‌عنوان «نیروگاه‌های برق» بوده‌ایم. اگرچه دغدغه‌های قبلی حوزه تولید برق در مورد افزایش توان تولیدی و نوع تولید برق در نیروگاه‌های آبی، بخاری، سیکل ترکیبی یا اتمی بوده است، ولیکن همیشه تصویر «نیروگاه برق» را به‌صورت نقطه‌ای بزرگ در مرکز دایره بسیار گسترده‌ای که از هزاران هزار مصرف‌کننده تشکیل می‌شود در ذهن داریم. تلاش در ایجاد نیروگاه‌های بزرگ‌تر با توان بالاتر تولید انرژی برق باعث می‌شود تا هرچه بیشتر تعداد مصرف‌کنندگانی که در محدوده وسیع‌تری هستند به یک نیروگاه متصل شوند. با این کار اگرچه بهره‌وری و شاخص‌های اقتصادی تولید را افزایش دادیم، اما با طولانی شدن و پربار شدن خطوط برق تاب‌آوری در بخش شبکه‌های انتقال و توزیع برق به‌شدت کاهش یافت.
در کشور ما هم خوشبختانه تمامی شبکه‌های انتقال در مناطق مختلف در دو دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به‌هم متصل شدند و مزایای بسیاری از جمله امکان انتقال تولیدهای اضافی هر منطقه به منطقه دیگر و کاهش تولید حبس شد و بالا بردن بهره‌وری و حداکثر استفاده از تولید برق را برایمان به ارمغان آورد.
اما خاموشی‌های گسترده‌ای که علت آن یکپارچگی و پیوستگی شبکه انتقال بود در یکایک کشورهای توسعه‌یافته و دیگر کشورها (مانند بلک‌اوت ۱۹۹۹ برزیل، بلک‌اوت ۲۰۰۳ آمریکا و بلک‌اوت ۱۳۹۴ ترکیه و ۱۳۸۰ ایران) نقاط ضعف شبکه‌های یکپارچه را نشان داد. همچنین بروز بحران‌های مختلف باعث می‌شد تا محدوده‌ای از مشترکان در مناطقی که در نزدیکی نیروگاه‌ها نیستند از شبکه‌های انتقال جدا شده و تا زمان اتصال مجدد شبکه‌های انتقال به هم در خاموشی بمانند. همه به‌دنبال آن بودند تا راهی اساسی برای افزایش تاب‌آوری بیابند!
تولید پراکنده و نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر منجی مشترکان برق: بهترین راهی که یافتیم نزدیک کردن تولیدکنندگان برق به مصرف‌کنندگان یعنی حذف شبکه انتقال برق است که معنای آن ایجاد بالاترین سطح تاب‌آوری در ساختار شبکه‌های برق است. اینک نسخه درمانگر تاب‌آوری را به‌دست آورده‌ایم و باید به دنبال یافتن داروی آن باشیم. دیزل‌های کوچک و متوسط از اولین نیروگاه‌هایی بودند که بیش از صد سال پیش هم برق اولیه تعدادی از مشترکان را تامین می‌کردند، ولیکن به علت بهره‌وری پایین آنها، عدم امکان بهره‌برداری طولانی و استهلاک بالا و مشکلات زیست‌محیطی باعث می‌شود تا آنها بیکار شده و در گوشه کارخانه‌ها جاخوش کنند. دیزل‌ها الگوهای اولیه خوبی بودند ولی توانمندی آنها کم بود و نیاز به نسل جدیدی از نیروگاه‌های کوچک باعث شد تا «ژنراتورهای با تکنولوژی‌های جدید به‌عنوان CHPها» تولید شوند که نه‌تنها بهره‌وری بالایی دارند، بلکه دوستدار محیط‌زیست هم هستند و کمترین میزان آلودگی را ایجاد می‌کنند. این اولین گام‌هایی بود که در افزایش تاب‌آوری برداشته شد و گام‌های دیگری نیز لازم است.
