عقب ماندگی ایران از قافله انرژی‏های تجدیدپذیر

آخرین آمار منتشر شده از منابع معتبری همچون بلومبرگ نشان می‌دهد که کل ظرفیت نصب شده نیروگاهی در جهان از محل منابع تجدیدپذیر تا پایان سال ۲۰۱۷ تقریبا معادل ۲۱۹۵ گیگاوات بوده که بیشترین سهم از این ظرفیت نصب شده متعلق به نیروگاه‌های برقابی با ۱۲۰۰ گیگاوات است. نیروگاه‌های بادی و خورشیدی به ترتیب با ۵۰۰ و ۳۵۰ گیگاوات در رتبه‌های بعدی قرار دارند. درمیان نیروگاه‌های تجدیدپذیر از جهت تولید برق در سال ۲۰۱۷، نیروگاه‌های برقابی با ۱۶.۴ درصد، نیروگاه‌های بادی با ۵.۶ درصد و نیروگاه‌های خورشیدی با ۱.۹ درصد بیشترین سهم از مجموع انرژی تولیدشده از منابع تجدیدپذیر در سطح جهان را به عهده دارند.

قابل ذکر است که در ایران، برخلاف توجه و اقبال عمومی دنیا به انرژی‌های نو، کارنامه قابل قبولی در این حوزه نداریم و علی‌رغم اطلاع و آگاهی از مزایای استفاده از این منابع و از آن مهمتر وجود پتانسیل‌های بسیار بالا و مساعد نظیر مناطق وسیع خشک و پرتابش با شدت و زاویه مناسب نور خورشید و همچنین مناطق وسیع بادخیز جهت استفاده از این منابع، در حال حاضر بیشترین منبع مورد استفاده در تولید برق در کشور از سوخت های فسیلی تامین می‌شود. به‌طوریکه از کل ظرفیت نصب شده ۷۸ هزار مگاواتی تا پایان سال ۹۶، حدودا ۱۲۵۰۰ مگاوات از آن شامل نیروگاه‌های تجدیدپذیر است که بخش بسیار کوچکی از این ظرفیت حدود ۵۵۰ مگاوات شامل نیروگاه‌های بادی و خورشیدی بوده و مابقی(حدود ۱۱۹۰۰ مگاوات) به نیروگاه‌های برقابی اختصاص دارد که با توجه به کمبود بارش‌ها در سال‌های اخیر عملا تولید برق از نیروگاه‌های آبی در سال‌های آتی منبع پایداری برای تأمین انرژی در ایران به حساب نمی‌آیند. پر واضح است که ایران با وجود دارا بودن ظرفیت‌های بالای منابع تجدیدپذیر، از قافله‌ی انرژی‌های نو عقب مانده و دلخوش به منابع فسیلی است. نیروگاه‌های حرارتی در مقاطعی از سال به‌خصوص در تابستان و با افزایش دما در زمان پیک مصرف با کاهش راندمان مواجه می‌شوند ،در صورتیکه این مقطع از سال نیروگاه‌های تجدیدپذیر در شرایط بهینه تولید قرار دارند. همچنین به دلیل متمرکز بودن نیروگاه‌های حرارتی، فاصله با محل مصرف و مشکلاتی نظیر فرسودگی شبکه‌های توزیع و انتقال برق، تلفات در این حوزه از تولید انرژی کشورمان معمولاً نسبت به استانداردهای جهانی بالاست اما نیروگاه‌های تجدیدپذیر به دلیل پراکندگی و مصرف در همان محل، تقریبا تلفات ندارند و بنابراین هزینه‌ای بابت توسعه شبکه‌ جدید برق برای آنها ایجاد نمی‌شود.

علی‌رغم تمام مزایایی که توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر و تولید انرژی‌های نو دارد از جمله صرفه‌جویی‌ در مصرف سوخت‌های فسیلی و آب و به تبع آن کاهش هزینه‌های تولید، باید به چالش‌های پیش روی فعالان چه از منظر سرمایه‌گذار و چه از منظر دولت توجه شود؛ معضلاتی که بیشتر ناشی از بی‌ثباتی قوانین و نابسامانی‌های اقتصادی کشورمان است و امکان برنامه‌ریزی بلندمدت را کاهش داده و مانع از ورود سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی به این حوزه پرپتانسیل و جذاب انرژی می‌شود. به عنوان مثال، بر اساس قانون بودجه سال ۹۷ کشور، هشت درصد از قبوض برق مصرف‌کنندگان تا سقف ۱۲۸۰۰ میلیارد ریال باید برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و اصلاح شبکه روستایی اختصاص یابد اما در عمل این اتفاق صورت نمی‌پذیرد و به همین دلیل تأمین مالی احداث و توسعه نیروگاه‌‌های تجدیدپذیر برای بخش دولتی(ساتبا) با مشکل مواجه است. هرچند راه‌های دیگری غیر از عوارض قبوض برق برای تامین مالی توسعه و ساخت نیروگاه‌های تجدیدپذیر مثل تخصیص مابه‌التفاوت هزینه سوخت صرفه‌جویی شده در نیروگاه‌های حرارتی وجود دارد که می‌تواند به عنوان بودجه کمکی برای توسعه این گونه نیروگاه‌ها در نظر گرفته شود.

به هر حال مطابق برنامه ششم توسعه، دولت مکلف است تا پایان برنامه ششم طوری عمل کند که سهم این نوع از نیروگاه‌ها (با اولویت سرمایه‌گذاری توسط بخش خصوصی) به حداقل ۵ درصد ظرفیت منصوبه برق کشور برسد در صورتی که مطابق استانداردهای مرسوم جهانی با لحاظ نکردن سهم نیروگاه‌های برقابی بزرگ در انرژی‌های تجدیدپذیر، سهم انرژی‌های نو در کشور هنوز کمتر از یک درصد می‌باشد و با توجه به رویه پیش‌رو به نظر نمی‌رسد به اهداف مورد نظر در برنامه ششم توسعه دست یابیم.

مشکل بزرگ دیگری که این روزها به چالش جدی میان دولت و بخش خصوصی تبدیل شده‌، بحث قیمت‌گذاری است. نرخ‌های پایه خرید تضمینی برق تجدیدپذیرها بر اساس نرخ ارز دولتی محاسبه می‌شود در حالیکه در بخش تولید، هزینه‌ها بر اساس ارز بازار آزاد صورت می‌پذیرد. بنابراین، باید در نرخ‌های پایه بازنگری مجدد انجام شود چراکه نوسانات اخیر ارزی و افزایش شدید قیمت‌ها، توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر به خصوص نیروگاه‌های خورشیدی را با مشکل مواجه خواهد کرد.    

در پایان، چنین به‌نظر می‌رسد با توجه به فقدان اراده جدی جهت توسعه انرژی‌های نو و ترجیح دولت به استفاده از منابع سوخت‌های فسیلی برای تولید برق از یک‌ سو و مشکلات شدید اقتصادی این روزهای کشور در حوزه تامین ارز از سوی دیگر، امید چندانی به توسعه و افزایش استفاده از انرژی‌های نو وجود ندارد و در این میان بخش خصوصی برای ادامه کار به دلیل موانع و چالش‌های گفته شده با مشکلات زیادی روبروست.