بحران جهانی کودهای شیمیایی چه فرصت‌هایی در اختیار پتروشیمی‌های ایرانی قرار داده است؟
تشدید رقابت اوره‌سازان ایرانی و روس
فشار کووید و جنگ بر بازار جهانی اوره
«دنیای اقتصاد» در زمینه بحران جهانی بازار کودهای شیمیایی با جواد قیصریان‌فرد، کارشناس صنعت پتروشیمی گفت‌وگو کرده است. قیصریان‌فرد گفت با توجه به مطالعات صورت‌گرفته، بازار جهانی کودهای شیمیایی شامل اوره، پتاس و فسفات در سال ۲۰۲۱ بیش از ۱۷۰میلیارد دلار گردش مالی داشته است. این کارشناس با تاکید بر اهمیت کلیدی اوره برای قیمت محصولات کشاورزی، مواد غذایی و در نتیجه زندگی انسان‌ها، افزود که در سال گذشته میلادی شاهد تولید بالغ بر ۲۲۰میلیون تن اوره در جهان بوده‌ایم. قیصریان‌فرد در ادامه درباره عوامل تاثیرگذار بر قیمت اوره گفت: «یکی از عوامل تاثیرگذار بر قیمت اوره، مساله قیمت خوراک است که شامل نفتا، زغال سنگ و گاز می‌شود که بر هزینه‌های تولید اثر دارد. در کنار این امر، افزایش یا کاهش شاخص قیمت مواد غذایی نیز بر قیمت عرضه اثرگذار است. ما پیش از بحران روسیه و اوکراین نیز به دلایلی مانند جهش ناشی از پایان بحران کووید در رشد اقتصاد جهانی، کاهش ذخایر گاز طبیعی کشورها، کاهش عرضه گاز روسیه به اروپا و محدودیت‌های صادراتی چین برای تولیدکنندگان اوره شاهد افزایش قیمت‌های گاز طبیعی و به تبع آن، قیمت اوره بودیم.»
در چنین شرایطی، تحریم‌ها علیه صنایع شیمیایی، بخش بانکی و تجاری کشورهای روسیه و بلاروس که از عمده‌ترین تولیدکنندگان کودهای شیمیایی هستند، تاثیر شدیدی بر بازار این محصولات داشته است. روسیه با صادرات ۷میلیون تن اوره، بزرگ‌ترین صادرکننده این کود شیمیایی کلیدی در جهان محسوب می‌شود و بلاروس نیز بازیگری موثر در بازار کودهای پتاس است. به گفته این کارشناس صنعت پتروشیمی، مجموعه مساله تحریم‌ها علیه کودهای روسی و بلاروسی در کنار مشکلاتی که در دریای سیاه برای عرضه وجود دارد و همچنین وضع محدودیت بر صادرات کودهای شیمیایی از سوی چین، باعث شده بهای اوره در بازارهای جهانی تا ۹۰۰ دلار به ازای هر تن نیز برسد. قیصریان‌فرد با اشاره به اثراتی که زنجیره توالی این رویدادها بر صنعت کشاورزی و مواد غذایی جهان گذاشته، اظهار داشت: «متعاقب این وضعیت، شاهد آن بودیم که کشورهای بزرگ تولیدکننده محصولات کشاورزی مانند برزیل که تولیدکننده انواع غلات و دانه‌های سویاست تا ۲۰ درصد کاهش تولید را گزارش می‌کنند و در کشوری مانند پرو نیز بحران کود باعث کاهش تولید و کشت محصولاتی مانند سیب‌زمینی و برنج شده است. همچنین در غرب آفریقا نیز تولید محصولات کشاورزی به شدت کاهش پیدا کرده و در نتیجه، یک بحران جهانی در بخش مواد غذایی به وجود آمده است.»
افزایش بهای اوره و سایر کودهای شیمیایی در ماه‌های پس از جنگ اوکراین، تا حد بسیار زیادی در نتیجه افزایش بهای گاز، کاهش عرضه تولیدکنندگان اروپایی و تحریم‌ها علیه روسیه و بلاروس بوده که بحرانی در ابعاد جهانی ایجاد کرده است. با این حال، قیصریان‌فرد بر این باور است که در هفته‌ها و چند ماه پیش‌رو، احتمالا شاهد کاهش بهای اوره باشیم؛ زیرا با خبرهایی که درباره توافق‌نامه صادرات غلات اوکراین وجود دارد، نگرانی‌ها درباره بحران مواد غذایی کمی تلطیف شده و در بازار گاز نیز با اتصال مجدد جریان گاز صادراتی روسیه به اروپا، می‌توان انتظار کاهش بهای گاز طبیعی را داشت که مجموع این عوامل به کاهش بهای اوره کمک خواهد کرد. او همچنین اعتقاد دارد در فصل زمستان با توجه به افزایش مجدد قیمت گاز طبیعی و تاثیر این حامل انرژی روی بهای اوره جهان و ایران، بی‌تردید باید شاهد افزایش بهای اوره باشیم.
چالش‌ها و فرصت‌های اوره‌سازان ایرانی
همزمان با بروز بحران گسترده جهانی در بازار اوره، تولیدکنندگان ایرانی به‌طور بالقوه فرصت پررنگ‌تر کردن حضور خود در بازار جهانی را دارند. به گفته قیصریان‌فرد، در حال حاضر ۵ شرکت بزرگ تولیدکننده اوره در صنعت پتروشیمی ایران فعالیت دارند که شامل پتروشیمی پردیس، پتروشیمی شیراز، پتروشیمی کرمانشاه، پتروشیمی خراسان و پتروشیمی لردگان هستند و مجموعا ظرفیت تولیدی بالغ بر ۷میلیون تن در اختیار دارند. او همچنین می‌گوید اوره، پس از متانول و در کنار اتیلن گلایکول و پلی اتیلن، یکی از کلیدی‌ترین محصولات صنایع پتروشیمی ایران است که نقش بسیار پررنگی در صادرات و ارزآوری این صنعت پتروشیمی دارد.
این کارشناس صنعت پتروشیمی در ادامه با ذکر اینکه در سال گذشته به دلیل افزایش بهای گاز و با توجه به فرمولی که برای تعیین قیمت گاز طبیعی خوراک پتروشیمی‌ها در نظر گرفته شده که شامل ۴ هاب گازی بزرگ جهانی و متوسط قیمت داخلی صادرات و واردات است، شاهد افزایش بهای گاز خوراک پتروشیمی‌ها و متعاقبا قیمت اوره ایران در بازار جهانی بودیم که به افزایش سود پتروشیمی‌های داخلی منجر شد.
با این حال به نظر می‌رسد با آغاز جنگ روسیه و اوکراین، شرایط بازار به شدت تغییر کرده است و تلاش روسیه برای حفظ سهم بازار خود و تغییر تمرکز جریان عرضه از اروپا به سایر مناطق جهان، باعث شده این کشور به رقیبی جدی برای ایران تبدیل شود. قیصریان‌فرد با ذکر مثالی به قبضه کردن بازار کود شیمیایی افغانستان توسط عرضه‌کنندگان روس و کاهش قابل‌توجه سهم ایران در این بازار اشاره کرد و در ادامه افزود: «در حال حاضر آنچه مشخص است، این است که روسیه رقیب اصلی ما در بازار جهانی اوره است. این کشور در نتیجه تحریم‌های اروپا، به سوی بازار کشورهایی مانند هند، افغانستان و تا حدی چین روی آورده است. همچنین با توجه به تخفیف‌های چشم‌گیر و قابل‌توجهی که برای محصولاتش در نظر گرفته، در حال تسلط و قبضه کردن بازار آمریکای جنوبی و کشوری مانند برزیل است که یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان غلات جهان محسوب می‌شود. متاسفانه در چنین شرایطی نقش ما به شدت تحت‌تاثیر حضور پررنگ و تسلط روس‌ها بر بازار قرار می‌گیرد.»
او معتقد است بازار برخی کشورهای آفریقایی، آمریکای جنوبی و کشورهای همسایه، با توجه به افزایش شدید قیمت گاز طبیعی در جهان، همچنان برای اوره‌سازان ایرانی حاوی فرصت‌های بسیار خوبی است؛ زیرا تولیدکنندگان اروپایی با افت شدیدی روبه‌رو شده‌اند. با این حال، تهدید دیگری نیز وجود دارد و آن هم نحوه رفتار روسیه در بازار کودهای شیمیایی است که پس از از دست دادن بازار اروپا و سیل تحریم‌ها علیه این کشور، درصدد آن است که بازارهای دیگر را قبضه کرده و سهم خود را از بازار اوره از دست ندهد. روس‌ها برای رسیدن به این خواسته، به هر اقدامی ولو دامپینگ و تخفیف‌های خاص به مشتریان، دست می‌زنند. این کارشناس با تاکید بر تلاش‌های روسیه اظهار داشت آنها با استفاده از همین روش‌ها هژمونی بازار اوره افغانستان را در دست گرفته و ایران عملا بازار اصلی این کشور را اکنون از دست داده است.
با این حال، قیصریان‌فرد معتقد است که هنوز امکان افزایش رقابت‌پذیری محصولات اوره‌سازان ایرانی در بازار جهانی وجود دارد و در این باره گفت: «با توجه به حضور قدرتمند روسیه در بازار، افزایش رشد و سهم ایران به سیاستگذاری اوره‌سازان داخلی که تشکلی نیز ایجاد کرده‌اند، بستگی دارد. اوره‌سازان داخلی با در پیش‌گرفتن سیاستی متحد می‌توانند محصول خود را با کیفیت بیشتر و با قیمت به‌صرفه‌تری عرضه کنند تا دست‌کم بازار کنونی خود را حفظ کنند. این اوره‌سازان رایزنی‌هایی با وزارت نفت برای کاهش قیمت گاز خوراک داشته‌اند و در صورت در پیش گرفتن سیاستی واحد و دریافت گاز با قیمت پایین‌تر می‌توانند رقابت‌پذیری خود را تقویت کنند. در چنین شرایطی، می‌توان به حفظ سهم بازار کنونی و حتی افزایش آن در آینده امیدوار بود، زیرا ما از نظر افزایش تولید و صادرات مشکلی نداریم.»
