مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی کرد
نقشه‌راه توسعه پتروپالایشگاهی ایران
تعریف و مزایای پتروپالایشگاه‌ها
پتروپالایشگاه‌ها واحد‌هایی هستند که خوراک ورودی نفت‌خام یا میعانات گازی را مصرف می‌کنند و محصول نهایی آنها علاوه‌بر سوخت، مواد شیمیایی است. تاسیسات پتروشیمی که به همراه پالایشگاه ساخته میشوند، طیف وسیعی از محصولات شیمیایی را تولید می‌کنند و به دلیل ارزش‌افزوده بالاتر محصولاتی نظیر الفین‌‌ها و آروماتیک‌‌ها، بهره‌‌وری اقتصادی این مجموعه‌ها بالا خواهد رفت. بسته به نوع پیکربندی پالایشگاه و پتروشیمی در کنار هم، میزان و نوع جریان‌‌های تبادلی بین این دو بخش متفاوت خواهد بود.
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، پتروپالایشگاه‌ها مزایایی مانند بهینه‌‌سازی توزیع منابع و خوراک، اشتراک‌‌گذاری یوتیلیتی‌‌ها، بهینه‌‌سازی هزینه‌های انرژی و لجستیکی، بهبود اقتصاد پالایشگاه‌ها با حرکت به سمت تولید مواد شیمیایی و قابلیت تغییر محصولات از سوخت به مواد شیمایی و برعکس بسته به شرایط، دارند. علاوه‌بر این، این مجتمع‌‌ها از دید کلان هم مزایای زیادی خواهند داشت. طبق این گزارش، قیمت نفت اوپک در ۶ماه اول۲۰۲۱ میلادی ۶۲ دلار در هر بشکه معادل ۴۵۵دلار بر تن بوده است. این در حالی است که قیمت تحویلی اتیلن و پروپیلن در چین در هفته اول تیرماه امسال به ترتیب ۸۴۰ و ۹۸۰ دلار بر تن بوده است. علاوه‌بر این، اگر نفتا به‌عنوان خوراک واحدهای پتروشیمی کراکر بخار (الفین‌‌ها) و واحدهای پتروشیمی آروماتیکی مصرف شود، ارزش‌افزوده محصولات نهایی به میانگین حدود ۱۳۵۰ دلار بر تن می‌رسد. در صورت استفاده از محصولات پتروشیمی در صنایع پایین‌‌دستی مانند خودروسازی، نساجی کامپوندسازی و غیره ارزش محصولات از ۱۸۰۰ دلار در هر تن هم عبور می‌کند. با این حال، این مرکز تاکید کرده که صنعت پتروپالایشگاهی ذاتا صنعتی اشتغالزا نیست اما خوراک اولیه صنایع اشتغالزای پایین‌‌دست را تامین می‌کند که می‌تواند موتور محرک آنها باشد.
انوع پتروپالایشگاه‌ها بر اساس پیچیدگی
واحدهای پالایشگاهی و پتروپالایشگاهی از نظر پیچیدگی به ۵ طبقه تقسیم میشوند. گروه اول آنها پالایشگاه‌های معمولی هستند که صرفا سوخت تولید می‌کنند. در حال‌حاضر در ایران، پالایشگاه‌های تهران، بندرعباس، لاوان، شیراز و کرمانشاه از این نوع بوده و محصولات شیمیایی خاصی در این واحدها تولید نمی‌شود. پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس هم در فاز اول فقط تولیدکننده سوخت است اما با اجرا‌شدن فازهای بعدی، خوراک اولیه صنایع پتروشیمی را نیز تهیه خواهد کرد.
نوع دوم پالایشگاه‌‌هایی هستند که واحدهای FCC دارند و محصولات شیمیایی الفینی مانند پروپیلن و اتیلن هم تولید می‌کنند. در حال‌حاضر در کشور دو پالایشگاه شازند اراک و آبادان از این نوع هستند و کمتر از ۳درصد از جرم خروجی آنها به الفین تبدیل می‌شود. سه طبقه دیگر آنها کاملا به پتروپالایشگاه‌ها با ضریب پیچیدگی متفاوت اختصاص دارد. گونه سوم پتروپالایشگاه‌‌هایی هستند که شامل پالایشگاه و پتروشیمی کراکر بخار یا پتروشیمی آروماتیک میشوند. در این واحدها حداکثر ۴۰درصد از محصولات تولیدی، مواد شیمیایی و پتروشیمی خواهد بود و طیف وسیعی از آنها را تشکیل می‌دهند. بر اساس این گزارش، در حال‌حاضر تبادل محصول بین پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌‌ها در کشور وجود دارد اما این واحدها از نظر مدیریتی مستقل اداره میشوند. مثلا خوراک نفتای سبک و سنگین واحد الفین پتروشیمی اراک از پالایشگاه اراک و پالایشگاه اصفهان تامین می‌شود. در ساختار چهارم، بعد از واحد پالایشگاهی، واحد کراکر بخار و واحد آروماتیک به‌طور همزمان احداث میشوند و تبادل محصولات بین سه مجموعه توامان انجام می‌شود. مزیت این واحدها تولید همزمان الفین‌‌ها و آروماتیک‌‌ها است. پتروشیمی بندر امام‌خمینی این ویژگی را دارد اما خوراک نفتی خود را از پالایشگاه آبادان دریافت می‌کند.
نوع آخر پتروپالایشگاه‌ها رویکرد جدیدی از همبستگی و ادغام پتروشیمی و پالایشگاه هستند. این واحدها به گونه‌‌ای پیکربندی میشوند که بیشترین محصولات شیمیایی و پلیمری را (بیش از ۴۰ درصد) به جای سوخت تولید کنند. به دلیل مقیاس بزرگ این واحدها (بازه بین ۱۰ تا ۲۰ میلیون تن در سال خوراک ورودی) و تولید مقیاس‌بالای محصولات در خروجی واحد، قیمت تمام‌شده محصولات در واحدهای تبدیل نفت‌خام به مواد شیمیایی موسوم به COTC کاهش قابل‌توجهی پیدا می‌کند و می‌تواند آینده واحدهای پتروشیمی معمولی در دنیا را دچار تحول کند.
چشم‌‌انداز جهانی سوخت و وضعیت فعلی کشور
نگاهی به گزارش‌‌های معتبر بین‌‌المللی نشان می‌دهد که پیش‌‌بینی می‌شود رشد مصرف نفت‌خام در آینده تقریبا صفر شود و مصرف آن روندی کاهشی به خود بگیرد. بی‌‌پی در سه سناریو اعلام کرده مصرف انواع سوخت‌های مایع دنیا از سال۲۰۳۰ روندی کاهشی پیدا خواهد کرد. موسسه وود‌مکنزی هم گفته رشد مصرف سوخت‌های فسیلی در بازه سال‌های۲۰۳۰ تا ۲۰۳۵ متوقف خواهد شد. البته اوپک نشان داده که نفت و گاز طبیعی با وجود کاهش رشد مصرف تا سال ۲۰۴۵، همچنان بزرگ‌ترین منبع مصرف انرژی جهان محسوب خواهند بود و منابع انرژی‌‌های تجدیدپذیر رفته‌رفته سهم بیشتری نسبت به گذشته از سبد مصرف انرژی را از آن خود می‌کنند.
علاوه بر این، رشد مصرف نفت در بخش حمل و نقل جاده‌‌ای در سال۲۰۴۵ میلادی متوقف خواهد شد و روی رقم ۴۷ میلیون بشکه در روز ثابت خواهد ماند. یکی از دلایل این موضوع متنوع‌شدن سبد سوختی خودروها در سال‌های آینده است. در صنعت نیز عمده رشد مصرف نفت در بخش پتروشیمی خواهد بود که حکایت از توسعه صنعت پالایشگاهی در آینده دارد.
مصرف نفت و میعانات گازی در سایر مصارف از جمله حوزه مصارف خانگی، تجاری و کشاورزی تا سال ۲۰۴۵ تقریبا ثابت خواهد ماند و در حوزه تولید برق در نیروگاه‌ها، مصرف نفت عملا حدود یک‌میلیون بشکه در روز تا این سال کاهش خواهد یافت. در مجموع، مصرف نفت و میعانات گازی از ۷/ ۹۹میلیون بشکه در روز در سال۲۰۱۹ به ۱/ ۱۰۹میلون بشکه روزانه در سال۲۰۴۵ خواهد رسید. در ایران همه پالایشگاه‌ها در نیمه غربی کشور و به غیر از پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، طی سال‌های نسبتا دور احداث شده‌‌اند. حدود ۲ میلیون بشکه نفت و میعانات در روز در پالایشگاه‌های کشور پالایش می‌شود. در ایران به ازای هر نفر روزانه ۹۵/ ۰لیتر بنزین و حدود ۸۸/ ۰ لیتر گازوئیل مصرف می‌شود که نشان می‌دهد مصرف این دو سوخت در ایران به ازای هر نفر تقریبا ۲برابر متوسط جهانی است. رشد مصرف بنزین در ۳۰سال گذشته ۲۶۵درصد بوده است اما کشور‌هایی مانند ترکیه، آلمان و فرانسه در این بازه زمانی رشد منفی داشته‌‌اند. در اروپا این امر باعث بسته‌شدن برخی واحدهای پالایشگاهی شده و برخی دیگر تغییر فرآیند داده‌اند و تبدیل به پالایشگاه‌های زیستی (bio-refinery) شده‌‌اند. از نظر گازوئیل مصرف ایران در ۳۰ سال گذشته ۶۱درصد رشد کرده اما این امر در ترکیه با رشد ۲۱۰درصدی مواجه بوده است. هرچند مصرف گازوئیل کشورهای اروپایی نظیر آلمان، فرانسه و روسیه در ۳۰ سال اخیر تقریبا ثابت مانده است. این گزارش هشدار داده در صورت عدم‌کنترل مصرف در سال‌های آینده، ایران مجددا به واردکننده سوخت تبدیل خواهد شد، بنابراین ابزار‌هایی نظیر توسعه سوخت‌های جایگزین جدید، افزایش بهره‌‌وری خودروها، هدفمندی یارانه سوخت و استفاده از حمل و نقل عمومی در سال‌های آینده به‌عنوان راهکار پیشنهاد داده است.
سه رویکرد مختلف
مرکز پژوهش‌های مجلس به سه رویکرد عمده در مورد پالایشگاه‌‌سازی و صنعت پتروپالایشگاه می‌‌پردازد که در گزارش‌‌های بعد این نهاد با تفصیل بیشتری تشریح خواهد شد. بر این اساس، در رویکرد اول باید برای خنثی‌سازی و مقابله با تحریم‌‌ها، اقدام به احداث پالایشگاه‌ها با هدف صادرات فرآورده‌های سوختی کرد. به گفته این نهاد پژوهشی، با توجه به اینکه حجم بازارهای صادراتی بنزین و گازوئیل رشد قابل‌توجهی تا ۲۰۴۵ نخواهد داشت، مساله بازار محصولات سوخت یکی از مهم‌ترین چالش‌‌ها در این رویکرد خواهد بود. علاوه‌بر این، در صورت عدم‌کنترل مصرف داخلی، این پالایشگاه‌ها فقط نیاز داخلی را فراهم خواهند کرد.
رویکرد دوم که تاکید بیشتری در گزارش بر آن شده، احداث واحدهای جدید پتروپالایشی با رویکرد تولید و صادرات سوخت و محصولات پتروشیمی است. در این رویکرد، علاوه‌بر سوخت، تولید محصولات شیمیایی نظیر آروماتیک‌‌ها و الفین‌‌ها نیز بخش قابل‌توجهی از خروجی پتروپالایشگاه‌ها را در بر خواهد گرفت.
اما در رویکرد سوم، پالایشگاه‌های موجود کشور ارتقا داده میشوند تا محصولات با ارزش‌افزوده بیشتر تولید شوند. با توجه به مقررات جدید برای کاهش گوگرد موجود در نفت‌کوره (مازوت) به‌عنوان سوخت کشتی‌‌ها و همچنین، تغییر در تقاضای محصولات پالایشگاهی، ترکیب این محصولات در آینده تغییر می‌کند، بنابراین پالایشگاه‌ها سعی خواهند کرد درصد گوگرد محصولات را پایین آورده و تولید نفت‌کوره را پایین آورده یا در فرآیندهای دیگری تبدیل به مواد پتروشیمی باارزش‌‌تر کنند.
بر اساس این گزارش، در صورت مصرف ۲میلیون بشکه روزانه ظرفیت صادرات نفت‌خام در داخل در پالایشگاه به ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار سرمایهگذاری نیاز است و این امر در پتروپالایشگاه‌ها بسته به نوع فرآیند مورد استفاده، بین بازه ۳۳ تا ۶۳ میلیارد دلار خواهد بود. به گفته مرکز پژوهش‌‌ها، با توجه به روند سرمایهگذاری در سال‌های گذشته، انجام کامل طرح‌‌های پالایشگاهی و پتروپالایشگاهی نیازمند سرمایهگذاری خارجی است.
این گزارش خاطرنشان می‌کند در صورت انتخاب رویکرد ساخت پالایشگاه، باید توجه کرد که اولا ارزیابی دقیقی از میزان بازار صادراتی محصولات سوختی در سال‌های آینده انجام شده و متناسب با آن ظرفیت پالایشگاهی جدید در کشور تعریف شود. نکته بعد اینکه این واحدها باید قابلیت تبدیل‌شدن به پتروپالایشگاه را داشته باشند و در طراحی اولیه به این نکته توجه شود.
