صنعت نفت ایران که پس از تشدید تحریم‌ها در دسامبر سال ۲۰۱۱ یکی از اهداف اصلی برای اعمال فشار به اقتصاد ایران به شمار می‌رفت، پس از اجرای توافق برجام در آخرین روزهای دی ماه سال ۱۳۹۴، توانست به خوبی خود را ترمیم کند و در دوره‌ای کوتاه سطح تولیداتش را به پیش از برجام برساند. هرچند تولید نفت ایران حالا در محدوده ۴میلیون بشکه در روز قرار دارد و به لطف برجام و رشد تولیدات، سهم بازار نفت ایران نیز تا حدود زیادی احیا شده است؛ اما تداوم روند فعلی تا حد زیادی به آینده توافق هسته‌ای برجام بستگی دارد. ایران در حال حاضر حدود ۶/ ۲ میلیون بشکه در روز صادرات نفت خام و میعانات گازی دارد که با اعمال تحریم‌های آمریکا بخشی از آن از بازار خارج خواهد شد. در چنین شرایطی نه تنها درآمد نفتی کشور تحت تاثیر قرار خواهد گرفت بلکه بازار جهانی نیز از تغییرات احتمالی متاثر خواهد شد. اما نقش برجام برای صنعت نفت ایران و بازار جهانی نفت چه بوده است؟ و با لغو آن جهان نفت باید در انتظار چه تحولاتی باشد؟

این سوالات در شرایطی مطرح می‌شوند که تغییرات اخیر در مهره‌های کلیدی کابینه ترامپ و تندروتر شدن ساختار کلی آن، سیگنال‌های خوبی نسبت به تداوم توافق برجام صادر نمی‌کند. اخراج ناگهانی «رکس تیلرسون» از سمت مدیریت وزارت امور خارجه و جایگزین کردن «مایک پمپئو» رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) از سوی ترامپ، یکی از این تغییرات بود. گفته می‌شود یکی از مهم‌ترین اختلافات ترامپ و تیلرسون به موضع این دو نسبت به برجام باز می‌گردد. پمپئو، وزیر امور خارجه جدید آمریکا اما فردی است که به احتمال قوی با ترامپ و نظرات ضدبرجامی او همراهی بیشتری خواهد کرد زیرا پیشینه او نشان می‌دهد نظرات رادیکالی درباره اسلام و کشورهای اسلامی دارد. به این ترتیب با روی کار آمدن پمپئو، کارشناسان از مقابله بیشتر آمریکا با ایران ابراز نگرانی می‌کنند. اما چند روز پس از این جابه‌جا‌یی، جایگزین شدن یک فرد تندرو به‌عنوان مشاور جدید امنیت ملی آمریکا از سوی ترامپ، سینگال‌های منفی را نسبت به آینده برجام تشدید کرد. اخراج مک مستر از سمت مشاور امنیت ملی آمریکا و جایگزین کردن جان بولتون آن هم در آستانه اعلام نظر ترامپ نسبت به پایبندی ایران به توافق برجام، اتفاقی نیست که بتوان خوش‌بینانه به آن نگریست. بررسی فعالیت‌ها و مواضع قبلی بولتون نشان می‌دهد که او مشخصا از مخالفان ایران حمایت و علیه کشورمان اعلام نظر می‌کند. با این تفاسیر بازار جهانی با چشم دوختن به ایران و تحولات برجامی آن، در تب و تاب رشد قیمت‌ قرار گرفته است. از نگاه کارشناسان، با بازگشت احتمالی تحریم‌ها علیه ایران، رشد قیمت طلای سیاه در بازار جهانی تضمین خواهد شد، زیرا صادرات نفت ایران را با کاهش مواجه خواهد کرد.

بر اساس تازه‌ترین گزارش منتشر شده از سوی رویترز، واردات نفت خام ایران از سوی خریداران بزرگ آسیایی در ماه فوریه نسبت به مدت مشابه سال میلادی گذشته، حدود یک‌پنجم کاهش یافته و به پایین‌ترین مقدار در دو ماه گذشته رسید. بر اساس این گزارش، آمار دولتی و رهگیری کشتی‌ها نشان داد چین، هند، ژاپن و کره جنوبی ماه گذشته در مجموع ۶۳/ ۱ میلیون بشکه در روز نفت از ایران وارد کرده‌اند که پایین‌ترین حجم واردات از دسامبر به این سو ارزیابی می‌شود.

نفت ایران پس از برجام

ایران تا پیش از اعمال تحریم‌های هسته‌ای روزانه ۲/ ۴ میلیون بشکه نفت خام و میعانات گازی تولید می‌کرد و پس از عربستان در جایگاه دومین تولیدکننده بزرگ اوپک قرار داشت. در آن زمان (یعنی قبل از سال ۲۰۱۱ که تحریم‌ها علیه ایران تشدید شد) صادرات روزانه نفت خام کشور حدود ۶/ ۲ میلیون بشکه در روز بود. اما با اجرای دور جدید تحریم‌ها علیه ایران که صنعت و صادرات نفت ایران را نشانه رفته بود، از اواخر سال ۲۰۱۱ تا اواسط سال ۲۰۱۲، تولید و صادرات نفت ایران کاملا تحت تاثیر قرار گرفت. طی این مدت که مشتریان نفت ایران با جریمه‌های نقدی غرب تهدید می‌شدند و نفتکش‌های ایرانی نیز به علت اعمال تحریم‌ها نمی‌توانستند تحت پوشش بیمه کلوپ بین‌المللی P&I قرار گیرند، تولید نفت و میعانات گازی ایران به حدود ۲/ ۳ میلیون بشکه در روز رسید که از این مقدار ۷/ ۲ میلیون بشکه را نفت خام و مابقی را میعانات گازی تشکیل می‌داد. به این ترتیب فشار تحریم‌ها مشتریان نفت خام ایران را به چهار کشور آسیایی چین، هند، کره جنوبی و ژاپن به علاوه ترکیه تقلیل داد زیرا غرب تنها به این کشورها مجوز واردات نفت خام از ایران داده بود. از دیگر سو انتقال پول نفت حاصل از صادرات محدود به همین مشتریان نیز به علت مشکلات ناشی از تحریم‌های بانکی با سختی فراوان امکان‌پذیر بود. به همین دلیل پول نفت ایران یا به شکل بدهی باقی می‌ماند یا تهاتر جایگزین دریافت پول می‌شد. با در نظر گرفتن آثار مخرب تحریم‌های غرب علیه اقتصاد و صنعت نفت ایران و این نکته که صادرات نفت خام ایران در نتیجه فشار تحریم‌ها حتی به حدود ۶۳۰ هزار بشکه در روز نیز رسیده بود، نقش سازنده برجام برای صنعت نفت ایران و لزوم تداوم اجرا‌ی آن بیش از هر زمان دیگری مشخص می‌شود.  بر‌اساس گزارش‌های موجود، هرچند بسیاری از کارشناسان انتظاری برای ترمیم صنعت نفت ایران در کوتاه‌مدت نداشتند، اما پیش‌بینی بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران از بازگشت تولید نفت خام ایران به پیش از تحریم‌ها در دوره‌ای شش ماهه محقق شد و تعجب دنیا را در پی داشت. ایران با سرعتی باورنکردنی توانست ظرفیت‌های خالی در تولید نفت را فعال و از دیگر سو با صادرات ذخایر روی آب، سهم بازار خود را در اروپا و آسیا احیا کند. حالا تولید روزانه نفت ایران در بیشترین سطح خود قرار دارد و صنعت نفت کشور برای دست یافتن به هدف بعدی خود، یعنی جذب سرمایه خارجی برای توسعه تولید، نیازمند تداوم برجام و جلب اعتماد سرمایه‌گذاران خارجی برای ورود به کشور است.

ریسک لغو برجام برای ایران

با وجود انتظار برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی، فضای ناپایداری که انتخاب دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا برای ایران ایجاد کرد باعث شد بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی نفتی برای ورود به صنعت نفت ایران عجله‌ای از خود نشان ندهند. در این میان توتال فرانسه استثنا بود، زیرا درست در روزی که نتایج انتخابات آمریکا مشخص شد، توافقنامه‌ای برای توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی با شرکت‌ ملی نفت ایران منعقد کرد که در تیر سال گذشته به قرارداد نهایی تبدیل شد. پس از انعقاد قرارداد ۲۰ ساله ایران با توتال و کنسرسیوم تحت رهبری آن، در آخرین هفته سال گذشته یک قرارداد ۱۰ ساله میان شرکت ملی نفت ایران، شرکت‌های زاروبژنفت (Zarubezhneft) روسیه و دانا انرژی برای توسعه میدان‌های مشترک نفتی آبان و پایدار غرب قرارداد امضا شد. هر دو این قراردادها براساس مدل جدید قراردادهای نفتی است. با این حال روند امضای قرارداد با شرکت‌های خارجی آنطور نبود که انتظار می‌رفت.  حال با توجه به رفتارهای اخیر ترامپ و سیگنال‌های منفی که نسبت به ادامه حضور آمریکا در برجام وجود دارد، کند شدن بیش‌از پیش روند جذب سرمایه خارجی به صنعت نفت ایران از نظر بسیاری از کارشناسان قطعی است. در چنین شرایطی آنطور که خط مشی مسوولان نفتی کشور نشان می‌دهد، تغییر مسیر به سمت جذب سرمایه از داخل یا کشورهایی همچون چین و روسیه جایگزین جذب سرمایه از سایر شرکت‌های بین‌المللی مطرح نفتی خواهد شد، اما از آنجا که بررسی‌ها تایید می‌کنند، در داخل کشور آن میزان سرمایه و تکنولوژی که صنعت نفت نیاز دارد در دسترس نیست بنابراین احتمالا نباید انتظار افزایش بیشتر در تولیدات نفت ایران را داشت. در عین حال این واقعیت نیز قابل توجه است که با بازگشت تحریم‌ها (هرچند به اندازه قبل دشوار نباشند) فروش نفت ایران با مشکلاتی همراه خواهد شد که خواه‌ناخواه تولید نفت کشور را تحت تاثیر منفی قرار خواهد داد.

 سرنوشت بازار نفت و برجام

سیاست خارجی آمریکا با ورود بولتون و پمپئو که به مخالفت با ایران و برجام شهرت دارند، وارد مسیری پر‌ریسک شده است. واکنش بازار جهانی به این تغییر مسیر، در نظر گرفتن ریسک‌های ژئوپلیتیک و رشد قیمت تا ۷۰ دلار بر بشکه بوده است زیرا انتظار می‌رود با انتصاب‌های جدید در دولت ترامپ، تحریم‌ها علیه ایران بازگردند و صنعت نفت ایران را تحت فشار قرار دهند. بر اساس گزارش‌ S&P Global Platts، ایران در حال حاضر حدود ۸۳/ ۳میلیون بشکه در روز نفت تولید می‌کند که از نظر فنی ۳۰ هزار بشکه بیش از سقفی است که در توافق کاهش تولید اوپک برای ایران در نظر گرفته شده است. بر اساس این گزارش چنانچه تولید نفت ایران به علت ترس مشتریان نفتی کشور از جریمه‌های غرب کاهش پیدا کند و از سویی توافق کاهش تولید اوپک آنطور که گفته می‌شود در سال ۲۰۱۹ نیز ادامه پیدا کند، رشد چشمگیر قیمت نفت در آینده بسیار محتمل خواهد بود؛ مگر اینکه کشورهای عضو اوپک با خروج احتمالی بخشی از تولیدات نفت ایران از بازار، تصمیم بگیرند شکاف ناشی از این کاهش عرضه را پر کنند.

 اما شرایطی که احتمالا با لغو برجام برای ایران و بازار جهانی نفت رقم خواهد خورد، بیش از هر چیز به نفع عربستان سعودی تمام خواهد شد. محمد بن سلمان، ولیعهد جوان عربستان برای دست یافتن به برنامه‌های اقتصادی و فرهنگی بلندمدت خود به نفت ۷۰ دلاری نیاز دارد و حالا در کنار اجرای موفق توافق کاهش تولید، این خروج بخشی از تولیدات نفت ایران از بازار است که می‌تواند رویاهای شاهزاده جوان سعودی را تحقق بخشد.

در عین حال جذب آسان‌تر تولیدات رو به افزایش شیل آمریکا در صورت کاهش سهم بازار ایران نیز، از اتفاقاتی است که به نفع تولیدکنندگان نفت خام در آمریکا تمام خواهد شد.