وابستگی غرب به فرآورده‌های نفتی خاورمیانه و هند بیشتر می‌شود
فرصت صادرات محصولات پالایشی به اروپا
سوال اینجاست که آیا ایران هم می‌تواند صادرات این محصولات را به خصوص پس از رفع احتمالی تحریم‌های بانکی به قاره اروپا گسترش دهد؟ در این باره «دنیای اقتصاد» با محسن داوری، کارشناس نفت گفت و گو کرده است. از منظر او، با توجه به عقب ماندن ایران در انعقاد قراردادهای بلندمدت با کشورهای غربی برای صادرات و از دست رفتن سهم بازار به دلایلی از جمله تحریم و همچنین کیفیت بسیار پایین محصولات پالایشی تولید داخل که تناسبی با استانداردهای اروپا ندارد، شانس کمی برای کشور در این امر وجود دارد. به گفته داوری، شرکت‌های بزرگ نفتی حتی علاقه زیادی به سرمایه‌گذاری در کشورهای خاورمیانه برای تامین نیاز سوختی خود از طریق ساخت پالایشگاه در این منطقه ندارند چراکه امنیت و ثبات سیاسی خاورمیانه پایین است و ریسک سرمایه‌گذاری بالا.
وابستگی به فرآورده‌های نفتی آسیا
شهروندان اروپایی و آمریکایی به ساخته شدن پوشاک و وسایل الکترونیکی‌شان در کشورهایی دوردست یعنی جایی که نیروی کار ارزان و مقررات دست و پا گیر کمتر است، عادت کرده‌اند. اما چیزی که کمتر سخنی از آن به میان رفته وابستگی آمریکای شمالی و غرب اروپا به واردات محصولات پالایشی نفت است که برای تولید برق، گرمایش و سوخت خودروها، کامیون‌ها و هواپیماها به آن متکی هستند.
به گزارش بلومبرگ به قلم جولین لی، در چهل سال گذشته و از سال ۱۹۸۰ به این سو، ظرفیت پالایشی در منطقه آسیا پاسیفیک ۲۳ میلیون بشکه بالا رفته؛ این در حالی است که توان بقیه دنیا برای تبدیل نفت خام به فرآورده‌ها کاهش یافته است. ظرفیت پالایشی چین در ۲۰ سال گذشته تقریبا سه‌برابر شده است. این کشور در سال جاری میلادی جایگاه نخست را که مدت‌ها در اختیار ایالات‌متحده به عنوان بزرگ‌ترین پالایشگر جهان بوده، از آن خود خواهد کرد. چین به این قناعت نمی‌کند و می‌خواهد تا سال ۲۰۲۵، ۶/ ۲ میلیون بشکه در روز دیگر به ظرفیت خود اضافه کند که مجموع آن را به حدود ۲۰ میلیون بشکه روزانه می‌رساند. هند نیز در حال رشد سریع است و ظرفیت پالایشی‌اش در همین بازه می‌تواند بیش از نیمی افزایش یابد و به بالای ۸ میلیون بشکه در روز برسد. این موضوع تا حدودی به دلیل این است که تقاضای نفت در آسیا سریع‌تر از هر جای دیگری رشد کرده است. قابل درک است که کشورهای در حال توسعه می‌خواهند پالایش نفت را در ساحل خود انجام دهند حتی اگر همچنان به تولیدکننده‌های دیگر برای واردات نفت وابسته باشند.
اما اخیرا یک تغییر بزرگ و نامحسوس رخ داده است. پالایشگاه‌های جدید در آسیا و به طور فزاینده‌ای خاورمیانه دیگر محصولات خود را فقط به بازارهای محلی نمی‌فروشند. بلکه آنها در حال شروع صادرات حجم فزاینده‌ای از محصولات پالایشگاهی به بازارهای دیگر هستند.
پالایشگران در پنج کشور چین، هند، عربستان، مالزی و اخیرا برونئی سهم جمعی خود از صادرات جهانی فرآورده‌های نفتی را در یک دهه اخیر دو برابر کرده‌اند. احتمالا امارات هم به صف اینها بپیوندد که وزن‌شان را سنگین‌تر می‌کند. در حالی که بیشتر صادرات محصولات پالایشی چین در آسیا باقی می‌ماند، این موضوع برای پالایشگاه‌های هند و خاورمیانه درست نیست. عرضه محصولات پالایشی پاک (اغلب دیزل، سوخت جت و گازوئیل) از هند به اروپا در ماه آوریل به اوج ۱۳ ماهه رسید چراکه تقاضای نفت در این کشورها در حال ریکاوری شدن است. واردات از خاورمیانه هم رشد زیادی داشته است.
بزرگ‌ترین مصرف کنندگان نفت اروپا- آلمان، بریتانیا و فرانسه که هر کدام بیش از ۵/ ۱ میلیون بشکه نفت در روز مصرف می‌کنند- همگی از ظرفیت پالایشی مورد نیاز برای تامین تقاضا در حدود یک دهه اخیر عقب افتاده‌اند. البته برای آلمان این امر زودتر آغاز شده است.
آمریکا هم تقریبا به همین اندازه وابسته است. این کشور در سال ۲۰۲۰ بیش از ۲ میلیون بشکه محصولات پالایشی در هر روز وارد کرد. به گفته وزارت انرژی این کشور، روسیه پس از کانادا دومین تامین‌کننده این محصولات به آمریکا است. در حالی که آمریکا به طور پیوسته از دهه ۱۹۹۰ ظرفیت پالایشی‌اش را افزایش داده، این امر به اندازه رشد تقاضای نفت جلو نرفته است. فقط رکودهایی در بخش تقاضا مانند آنچه در سقوط مالی سال ۲۰۰۸ یا همزمان با ظهور پاندمی کووید-۱۹ رخ داد توانست برای مدتی نیازها و تولید پالایشی‌اش را به هم نزدیک کند. به عقیده جولین لی، وابستگی غرب در این امر احتمالا پس از این بیشتر برجسته شود چراکه پالایشگاه‌های جدیدی در آسیا و خاورمیانه وارد مدار می‌شوند. علاوه بر این، بعید است که سرمایه‌گذاری جدیدی در بخش پالایشگاهی در اروپا و آمریکا رخ دهد چراکه آنها تلاش می‌کنند از سوخت‌های فسیلی فاصله بگیرند. محدودیت‌های محیط‌زیستی سختگیرانه‌تر در این مناطق همچنین رسیدن به استانداردها برای پالایشگاه‌های قدیمی را به طور فزاینده‌ای گران‌تر می‌کند. بسیاری از پالایشگاه‌ها پیش از این تصفیه نفت را متوقف کرده اند؛ برخی به سوخت‌های زیستی روی آورده‌اند و برخی دیگر به ترمینال‌های ذخیره‌سازی تبدیل می‌شوند.
چشم‌انداز ایران در بازار فرآورده‌ها
محسن داوری، کارشناس بازارهای انرژی در مصاحبه با «دنیای اقتصاد» در این مورد به اظهارنظر پرداخت. داوری ابتدا عنوان کرد بازار فرآورده‌ها مانند نفت خام نیست که بسیار پرنوسان باشد و عمدتا قراردادهای بلندمدت تعیین‌کننده هستند. به گفته او، ایران در سال‌های اخیر به دلایل سیاسی مانند تحریم‌ها نتوانسته سهم بازار خود را حفظ کند و قراردادهای بلندمدتی هم با مشتریان ندارد. این در حالی است که کشورهایی مانند عربستان و کویت اقدام به خرید بخشی از سهام پالایشگاه‌های خارجی در آمریکا، اروپا و... کرده‌اند که دست‌کم خوراک آنها را به صورت تضمینی خود تامین کنند.
مانع دیگر برای رسیدن فرآورده‌های ایرانی به اروپا کیفیت بسیار پایین آنها است. داوری در این باره گفت: «بنزین ایرانی استانداردی معادل یورو۳ و یورو۴ دارد؛ در حالی که اروپا سوختی با استاندارد یورو۵ نیاز دارد و حتی کیفیت بالاتر از این. در بخش گازوئیل وضع بدتر است. گازوئیل تولید داخل حدودا ۲۰۰ ppm گوگرد دارد اما اروپا به سمت گازوئیل با ۵ تا ۱۰ ppm گوگرد در حال حرکت است.» داوری می‌گوید کشورهای منطقه مانند عربستان و کویت بنزین با کیفیت بالاتر از محصول ایرانی تولید می‌کنند و آن را به نسبت ارزان در اختیار مشتریان اروپایی قرار می‌دهند. بنابراین داوری معتقد است «ایران در بازار فرآورده‌ها با شرایط ذکر شده شانسی ندارد.»
در مورد احتمال سرمایه‌گذاری غربی‌ها در ایران برای ساخت پالایشگاه و تامین نیازهایشان هم داوری عنوان کرد که آنها به دلیل امنیت پایین، بی‌ثباتی، تحریم و... تمایلی به این کار در خاورمیانه ندارند و بیشتر سراغ کشورهای آمریکای لاتین رفته‌اند.
فرآورده‌های ایران در لیست تحریم‌های آمریکا قرار ندارد اما تحریم بانکی مانعی بزرگ برای وصول مطالبات ایران در ازای صادرات آنها به حساب می‌آید.
