محصولات شیمیایی چه نقشی در آینده تجاری ایران دارند؟
ضرورت توجه دوچندان به صنعت پتروشیمی
تحریم ناپذیری؛ افسانه یا واقعیت؟
با توجه به عدم تمایل ایالات متحده درباره پیش‌دستی در بازگشت به چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک - برجام (JCPOA)- و تلاش این کشور برای بازگرداندن ایران به تعهدات برجامی و آغاز مذاکراتی دیگر بر سر این مساله و از سوی دیگر عدم تمایل ایران برای مذاکره مجدد بر سر توافق به نظر می‌رسد کماکان تحریم‌ها علیه ایران بر قوت خود باقی خواهند بود. سیمون واتکینس معتقد است در چنین وضعیتی تهران بر سه زمینه اساسی برای ادامه تجارت خود با وجود تحریم‌های واشنگتن متمرکز است.
در کنار توسعه مداوم میادین عظیم نفتی کارون غربی، تکمیل بخش‌هایی از فاز ۱۱ پارس جنوبی و نهایی شدن خط لوله انتقال نفت خام از گوره به جاسک، تمرکز ایران در شرایط تحریم‌های فعلی روی بهینه‌سازی تولید و درآمد حاصل از بخش پتروشیمی‌های مقیاس جهانی کشور است. واتکینس می‌گوید بخش پتروشیمی همیشه نقش کلیدی در مدل اقتصاد مقاومتی ایران داشته است و در حال حاضر بیش از ۳۰ درصد کل صادرات غیر نفتی ایران را به خود اختصاص داده است. ایران نیز مشغول برنامه‌ریزی در راستای تقویت این بخش از طریق ایجاد هاب‌های جدید پتروشیمی در کشور است و اهمیت این امر آنجا بیشتر به چشم می‌آید که بخش پتروشیمی در منطقه خاکستری تحریم‌ها علیه ایران قرار دارد.
در اوج دوران تحریم‌های قبلی طی سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۲ علیه ایران، صنعت پتروشیمی مورد توجه ایالات متحده و اتحادیه اروپا قرار گرفت. در این دوران با ایجاد تحریم‌های ثانویه توسط آمریکا برای خریداران، فروشندگان، انتقال‌دهندگان و بازاریابان محصولات پتروشیمی با منشأ ایران و کسانی که در تامین مواد مورد نیاز صنعت پتروشیمی ایران درگیر باشند، سعی کرد فشار زیادی بر این صنعت وارد کند. اتحادیه اروپا هم در آن دوره ممنوعیت واردات، تجارت یا حمل و نقل محصولات پتروشیمی با مبدأ ایران را وضع کرد؛ اما در حال حاضر هیچ گونه تحریمی علیه بخش پتروشیمی ایران اعمال نکرده است. نکته اساسی دیگر نیز عدم صلاحیت آمریکا برای اعمال مجازات‌های اولیه علیه پتروشیمی ایران است و تنها در شرایطی که شرکت‌ها و افراد آمریکایی درگیر تجارت با بخش پتروشیمی ایران شوند را شامل می‌شود.
البته به رغم اشاره واتکینس در گزارش خود برای اویل پرایس درباره تحریم‌ناپذیری نسبی صنعت پتروشیمی ایران، بیژن زنگنه اخیرا به تحریم‌پذیر بودن صنعت پتروشیمی تاکید کرده بود و عنوان کرد که آمریکایی‌ها در هیچ بخشی برای ما کم نگذاشتند. او اظهاراتی که درباره تحریم‌ناپذیری پتروشیمی مطرح می‌شود را به‌عنوان نادیده گرفتن تلاش‌های افراد فعال در این صنعت قلمداد کرد.
امکان توسعه صنعت پتروشیمی
تیرماه امسال بهزاد محمدی، معاون وزیر نفت در امور پتروشیمی از بهره‌برداری از ۵/ ۱۱ میلیارد دلار طرح پتروشیمی تا پایان سال خبر داده بود و اعلام کرد که ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی تا پایان امسال با حدود ۲۵ میلیون تن افزایش به سالانه ۹۰ میلیون تن خواهد رسید. با تحقق اظهارت محمدی، حداقل ۲۵ میلیون تن به ظرفیت تولید سالانه کشور افزوده خواهد شد و حداقل به ۹۰ میلیون تن در سال می‌رسد و ایران را به نزدیکی تحقق هدف تولیدی ۱۰۰ میلیون تن در سال تا ۱۴۰۴ خواهد رساند.
بیژن نامدار زنگنه در میانه‌های مرداد سال جاری مرحله اساسی و مهم بعدی در توسعه صنعت پتروشیمی کشور را بهره‌برداری از ۱۷ پروژه جدید عنوان کرد. طبق گفته وزیر نفت، ارزش صنعت پتروشیمی ایران در سال ۱۳۷۶ کمتر از یک میلیارد دلار بود و تا سال ۹۲ به حدود ۱۱ میلیارد دلار در سال رسیده بود. او با اشاره به طرح‌های جدیدی که در صنعت پتروشیمی ایران اجرایی خواهند شد، عنوان کرد که ارزش تولید این بخش تا پایان سال ۱۴۰۰ به ۲۵ میلیارد دلار و تا سال ۱۴۰۴ به حداقل ۳۷ میلیارد دلار خواهد رسید.
توجهی به اظهارات اخیر بهزاد محمدی، مدیر عامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی نشان می‌دهد که با تامین قوی‌تر مواد اولیه برای صنایع پتروشیمی، توانایی تولید در این بخش نیز با افزایشی چشمگیر رو به رو خواهد شد. معاون وزیر نفت در امور پتروشیمی در هفته پایانی دی ماه با تاکید بر توسعه هوشمند این بخش که تنها راه تولید محصولات پرارزش پتروشیمی از مسیر تولید محصولات اولیه نفت و گاز است، گفت: مصرف خوراک پتروشیمی‌ها در پایان سال ۱۴۰۵، معادل ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه نفت خام در روز خواهد بود. در روز نوزدهم بهمن ماه سال جاری نیز وزیر نفت گفت: «هم‌اکنون روزانه ۱۰۴۰ میلیون مترمکعب گاز خام در کشور تولید می‌شود و بالاترین رکوردهای تاریخی تولید گاز کشور ثبت شده است.»
در چنین شرایطی و با توجه به برنامه‌هایی که برای افزایش تولید نفت خام و گاز در کشور مطرح است، احتمالا به زودی شاهد افزایش قدرت تامین مواد اولیه مورد نیاز صنعت پتروشیمی خواهیم بود. در صورت تحقق این امر مطابق وعده بیژن زنگنه ظرفیت تولید پتروشیمی در ایران تا سال ۱۴۰۰ به ۱۰۰ میلیون تن و در سال ۱۴۰۴ به ۱۳۳ میلیون تن خواهد رسید.همچنین ایران برای کمک و تسریع در روند افزایش قدرت صنعت پتروشیمی خود در حال ساخت تعدادی مجتمع پتروشیمی و ایجاد هاب‌های جدید پتروشیمی کشور، علاوه بر بوشهر و خوزستان است. طی هفته‌های گذشته با راه‌اندازی چهارمین پتروشیمی کرمانشاه در اسلام آباد غرب، وزیر نفت اعلام کرد که استان غربی کرمانشاه به سومین قطب پتروشیمی کشور تبدیل خواهد شد. استان کرمانشاه می‌تواند با توجه به منابع گازی چشمگیر و در دسترس، نقشی کلیدی در آینده صنعت پتروشیمی بازی کند.
چشم‌انداز
حالا با افزایش سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی، ایران می‌تواند اتکای خود از خام‌فروشی را در دورانی که تقاضای نفت خام جهانی همواره با تردیدهای فراوانی رو به رو است را به سمت محصولات صنعت پتروشیمی تغییر دهد. در ایران با توجه به امکان تامین کامل خوراک برای مجتمع‌های پتروشیمی، فرصت بی‌نظیری برای توسعه این بخش ارزش‌آفرین وجود دارد.
با توجه به آزادی عمل نسبی صنعت پتروشیمی ایران در دوران تحریم‌ها در برابر سایر بخش‌ها می‌توان متصور بود که در صورت رفع تحریم‌ها علیه ایران و حصول توافق جدید، فرصتی در اختیار این صنعت قرار می‌گیرد تا با جذب سرمایه‌گذاران خارجی به سرعت زنجیره تامین صنعت پتروشیمی ایران را گسترده‌تر کند.صنعت پتروشیمی به‌عنوان صنعتی ارزش‌آفرین می‌تواند با ایجاد مشاغل بسیار زیاد و با کیفیت در بخش بالادستی و پایین‌دستی، در راستای توسعه انسانی اقتصاد کشور نیز گام بزرگی بردارد. هدف گرفتن بازارهای صادراتی متنوع از هند و چین تا کشورهای اروپایی جا پای محصولات پتروشیمی ایران در مناسبات تجاری کشور را از گذشته محکم‌تر خواهد کرد و با گسترش هر چه بیشتر بازار این صنعت در ابعاد بین‌المللی این بخش را به یکی از کلیدی‌ترین قسمت‌های اقتصاد کشور تبدیل کند و با تسخیر بازارهای هدف خود، امکان تحریم مجدد این صنعت در آینده را باز هم کاهش دهد.
شاید به همین دلیل است که اقتصاد ایران چه در صورت لغو تحریم‌ها و چه در صورت ادامه آنها، باید تمرکز دوچندانی را معطوف پتروشیمی‌ها کند. صنعتی که می‌تواند در دوران تحریم‌ها نجات‌دهنده باشد و در دوران رفع تحریم‌ها به پرچمدار محصولات صنایع ایرانی در بازارهای مختلف جهان مبدل شود و ارزآوری گسترده‌ای را در کنار ایجاد مشاغل پایدار به ارمغان بیاورد.
