افزایش مصرف پلیمرها و محصولات پلاستیکی به مرور زمان واقعیتی است که اهمیت این صنایع را برجسته می‌سازد. ظرفیت‌های خالی قابل استفاده در صنایع تکمیلی، افزایش روزافزون حجم تولید و رشد مصرف پلیمرها در کشور، اشتغال‌زایی نزدیک به ۸۸۰ هزارنفری در ایران، امکان استفاده از ضایعات و مواد اولیه بازیافتی در کنار بازار مصرف روبه رشد داخلی و منطقه‌ای از ویژگی‌های مهم این صنعت است که در نهایت به یکی از بسترهای اصلی رشد اقتصادی در کشور تبدیل خواهد شد اگرچه نیاز به توجه بیشتری دارد.

ظرفیت تولید و جذابیت‌های آن در صنایع پایین‌دستی

آمارهای رسمی از پروانه‌های صادرشده نشان می‌دهد به احتمال قوی ظرفیت نصب‌شده در صنعت پلاستیک یا دقیق‌تر صنایع تکمیلی محصولات پتروشیمیایی به رقمی نزدیک به ۱۲ میلیون تن در سال بالغ می‌شود. این در حالی است که اوج خوش‌بینی‌ها در فاز تولید در صنایع تکمیلی از محصولات شیمیایی پلیمرها و کالاهای بازیافتی به زحمت به پنج و نیم میلیون تن در سال رسیده و اگر بتوان رقم شش میلیون‌تنی را برای این صنعت برآورد کرد یک اتفاق بسیار مهم و جذاب رخ داده است. به عبارت ساده‌تر روزهای اوج صنایع تکمیلی زمانی فرامی‌رسد که نیمی از ظرفیت تولید در این صنایع فعال شده باشد. این مطلب ادعایی نگران‌کننده است یعنی می‌توان گفت در بهترین حالت تولید در صنایع تکمیلی ما، تنها می‌توان نیمی از ظرفیت‌های نصب‌شده را به تولید اختصاص داد؛ واقعیتی که نگران‌کننده است اما همین تهدید شاید در آینده به یک فرصت برجسته تبدیل شود. به عبارت ساده‌تر اگر بتوان با تکیه بر مکانیسم بازار جذابیت تولید در ظرفیت‌های خالی را به گونه‌ای تقویت کرد که واحدهای تولیدی خودشان برای استفاده حداکثری از ظرفیت تولید پیش‌قدم شوند می‌توان به این نکته مهم اشاره کرد که ظرفیت مخفی بزرگی برای اشتغال‌زایی فعال خواهد شد. این در حالی است که فعال شدن این حجم از ظرفیت نصب‌شده در کشور به معنی نیاز تقریباً دوبرابری به مواد اولیه است که بعضاً برای گروه‌های کالایی جذاب همچون پلی‌اتیلن ترفتالات‌ها، پلی‌پروپیلن‌ها و پی‌وی‌سی چنین امکانی وجود ندارد بنابراین توسعه صنایع تکمیلی نگاهی مستقیم به حجم تولید در صنایع بزرگ پتروشیمی در کشور دارد که توسعه این دو بخش به موازات یکدیگر صورت گرفته و لازم و ملزوم همدیگر است.

البته به صورت کلی بازار داخلی ایران ذهنیت مثبت و متعادلی نسبت به واردات گسترده مواد اولیه نداشته و این ضعف مهم تاکنون یکی از سرعت‌گیرهای رشد و توسعه صنایع پایین‌دستی بوده است اما اگر بتوان بازار دائمی و مطمئن در کنار تغذیه امن مواد اولیه را برای صنایع تکمیلی ترسیم کرد می‌توان گفت که آینده این صنعت از مسیر اشتغال‌زایی اثرات برجسته‌ای دارد. به عنوان مثال حتی با احتساب افزایش حجم تولید در صنایع تکمیلی به میزان یک تا دو میلیون تن در سال می‌توان انتظار افزایش اشتغال‌زایی ۱۷۰ تا ۳۴۰ هزار نفر در سال را بر اساس آمارهای بین‌المللی برآورد کرد. این رقم مهم از آن‌رو اهمیت بیشتری دارد که برای فعال شدن این ظرفیت‌های خالی نیاز به سرمایه‌گذاری بزرگی نیست و تنها تامین سرمایه در گردش برای آنها یا هزینه‌های تعمیر و نگهداری می‌توانند آینده روشن‌تری را برای اشتغال‌زایی در این صنایع به همراه داشته باشند، آن هم در وضعیتی که تاکید می‌کنیم نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه جدیدی نیست.

وضعیت تولید در صنایع تکمیلی

اگرچه آمار قطعی از حجم تولید در صنایع تکمیلی در سال‌های اخیر مخابره نشده اما آمارهای وزارت صمت برای شش ‌ماه نخست سال جاری از رشد تولید بیش از ۲۲درصدی در نیمه نخست امسال در صنایع تکمیلی پتروشیمیایی با محوریت صنایع پلیمر و پلاستیکی حکایت دارد. تا اواسط بهمن‌ماه حجم دادوستد کل محصولات پتروشیمی در بورس کالای ایران به چهار میلیون تن رسیده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از رشد ۱۲درصدی برخوردار بوده است. این در حالی است که حجم معاملات پلیمرها در این بازه زمانی به نزدیک سه میلیون تن بالغ شده که از رشدی نزدیک به هفت‌درصدی حکایت دارد. از سوی دیگر در روزهای پایانی سال پتانسیل افزایش حجم معاملات با توجه به ورود تقاضای فصلی سنتی مورد بررسی قرار خواهد گرفت که در نهایت موجب خواهد شد برآورد حجم دادوستد پلیمری به نسبت مدت مشابه سال قبل از رشدی نزدیک به شش درصد برخوردار شود تا جایی که می‌توان برای سال جاری رقم سه میلیون و ۵۰۰ هزار تن دادوستد پلیمرها در بورس کالا را برآورد کرد که برای کل سال از رشد نزدیک به هشت‌درصدی برخوردار خواهد شد. این مطلب نشان می‌دهد حجم تولید واقعی در این صنعت به نسبت مدت مشابه سال قبل افزایشی حداقل هشت‌درصدی خواهد داشت اما واقعیت آن است که برای سال جاری نشانه‌هایی از رشد تولید در سطوحی بالاتر از این رقم وجود دارد.

به صورت دقیق‌تر باید عنوان کرد؛ در بورس کالای ایران تنها گریدهای استاندارد و گریدهایی که خارج از حیطه استاندارد تولید شده اما از سوی پتروشیمی‌ها عرضه می‌شود مورد معامله قرار گرفته که در این آمارها خودنمایی می‌کند. اگر با نگاهی تحلیلی به رخدادهای معاملاتی در بورس کالا توجه کنیم خواهیم دید که حجم تولید واقعی در صنایع تکمیلی ارقامی بیش از این رقم‌هاست. به عنوان مثال برای سال جاری با توجه به استفاده از مواد اولیه بازیافتی؛ حجم تولید افزایش می‌یابد، آن‌هم در شرایطی که به دلیل سخت‌گیری‌های دولتی برای افزایش بازیافت پسماندها همچنین رشد قیمت‌ها؛ توجیه استفاده از مواد اولیه بازیافتی به شدت تقویت شده است. در این چارچوب برآورد می‌شود برای سال ۹۹ حجم تولید واقعی در صنایع تکمیلی پلیمری رقمی نزدیک به چهار و نیم میلیون تن بوده باشد که بزرگ‌ترین رکورد تاریخی تولید در صنایع تکمیلی پلیمری با محوریت صنعت پلاستیک به‌شمار می‌رود. بررسی دقیق‌تر آمارها حکایت از آن دارد که اگر برای متوسط سال‌های ۹۰ و ۹۱ حجم تولید واقعی در این صنعت با احتساب مواد اولیه تولیدشده در صنایع پتروشیمی و مواد اولیه بازیافتی؛ نزدیک به دو میلیون تن باشد برای سال ۹۹ این رقم به احتمال قوی به نزدیک ۵/ ۴ میلیون تن بالغ خواهد شد که از رشدی بیش از دوبرابری حکایت دارد. به جرات می‌توان گفت در کمتر صنعتی در کشور با محوریت صنایع کوچک و متوسط و صنایع محدود بزرگ چنین رقمی برای رشد ثبت شده که آینده قدرتمند صنایع پایین‌دستی ایران را از این مسیر ترسیم می‌کند. شایان ذکر است از ابتدای سال ۹۷ تا انتهای سال ۹۹ روزهای سختی بر صنایع تکمیلی پتروشیمی گذشته که مهم‌ترین سیگنال اثرگذار بر آن رشد قیمت‌ها بوده است که به افزایش قیمت تمام‌شده محصول و دشواری‌های فروش در بازار داخلی منتهی شد. این موارد را باید بسیار مهم ارزیابی کرد زیرا در صورت مرتفع شدن نگرانی‌های سیاسی و تعدیل قیمت‌ها شاهد هستیم که فنر توسعه صنایع تکمیلی در این سه سال فشرده شده و برای سال‌های آینده پتانسیل قدرتمندی برای جهش حجم تولید و رونق روزافزون صنایع تکمیلی مهیا شده است.

صنعتی برای اشتغال‌زایی حداکثری

آمارهای شرکت ملی صنایع پتروشیمی حکایت از آن دارد که تعداد بنگاه‌های فعال در پایین‌دست این صنعت رقمی نزدیک به ۱۵ هزار واحد است؛ آن هم در شرایطی که آمارهای وزارت صنعت و تشکل‌های تخصصی عدد برجسته‌تری را نشان می‌دهد که از هشت هزار واحد صنعتی و ۱۰ هزار واحد صنفی حکایت دارد. اگرچه در خصوص تعداد دقیق شاغلان در صنایع تکمیلی پتروشیمی عدد دقیق مخابره نشده اما برآوردهای بین‌المللی نشان می‌دهد که به ازای هر یک میلیون تن محصول پتروشیمی که در صنایع پایین‌دست آن مصرف می‌شود ۱۷۰ هزار شغل ایجاد خواهد شد، بنابراین با احتساب مصرف مواد اولیه می‌توان به یک برآورد نسبتاً دقیق از تعداد شاغلان این صنعت دست یافت. برای پایان سال جاری در دو گروه محصولات شیمیایی و پلیمری به همراه انواع گازها و خوراک‌ها همچنین انواع خارج از استاندارد برآورد می‌شود حجم کل به نزدیک پنج میلیون تن دست یابد، آن هم در شرایطی که حجم معاملات در بورس انرژی در این ارقام محاسبه نشده است که رقمی نزدیک به ۵۰۰ هزار تن برآورد می‌شود که به این ارقام اضافه خواهد شد. حال در شرایطی که این آمارها در دسترس است و البته امکان استفاده از یک کالای مشخص در فرآیند تولید یا تجمیع محصولات در تولید یک کالای خاص وجود دارد این ارقام اندکی تعدیل‌پذیر خواهد بود ولی با توجه به آمارهای اعلامی از سوی شرکت ملی صنایع پتروشیمی می‌توان از وجود قطعی ۸۸۰ هزار نیروی کار صنعتی در صنایع پایین‌دست محصولات پتروشیمی سخن گفت. این به معنای آن است که پس از بخش کشاورزی بزرگ‌ترین تعداد شاغلان در بخش تولید را صنایع تکمیلی پتروشیمیایی به خود اختصاص داده که به معنی اهمیت این صنعت در فاز اشتغال‌زایی است.

صادرات محصولات صنایع تکمیلی

محاسبه رقم دقیق یا برآورد میزان صادرات صنایع تکمیلی به کشورهای دیگر از پیچیدگی‌های بسیاری برخوردار است، آن هم در وضعیتی که صنعت پلاستیک یا سایر صنایع تکمیلی و پایین‌دستی صنعت پتروشیمی گستردگی بسیاری دارد و از رنگ و رزین گرفته تا قطعات و بسته‌بندی را دربر می‌گیرد. البته باز هم می‌توان از رقم صادرات صنایع تکمیلی برآوردی حداقلی داشت. آخرین آمارها نشان می‌دهد رقم صادرات صنایع تکمیلی در سال گذشته نزدیک به دو میلیارد دلار بوده است که برای سال جاری برآورد می‌شود این عدد به دو میلیارد و ۷۰۰ میلیارد دلار بالغ شود. این در حالی است که در صادرات غالب محصولات نهایی باید ارزش صنایع تکمیلی و اهمیت آن را در رقم صادراتی به‌خصوص برای محصولات نهایی برآورد کرد که این سیگنال در نهایت بر حمایت کلی از صنایع تکمیلی و وزن آن در ارزآوری اقتصاد کشور مثمرثمر خواهد بود. به عنوان یک نمونه مشخص می‌توان عنوان کرد که در صادرات محصولات نهایی محصولات کشاورزی یک تا دو درصد برای حداقل وزن صنایع تکمیلی باید اهمیت قائل شد که به بسته‌بندی رنگ یا پوشش‌دهی پالت پلاستیکی بازمی‌گردد، اگرچه برای غالب صنایع این رقم شاخص‌تر است.

همان‌گونه که عنوان شد اهمیت صنایع تکمیلی پتروشیمی در صادرات اکثریت قریب‌به‌اتفاق محصولات غیرقابل انکار است، آن هم در وضعیتی که نمی‌توان انتظار داشت یک کالای خاص به عنوان محصول نهایی در کشور تولید شده و به کشورهای منطقه و بازارهای بین‌المللی صادر شود اما از بسته‌بندی خوبی برخوردار نباشد. به عنوان مثال حتی در حوزه صادرات محصولات کشاورزی بسته‌بندی مورد نیاز غالباً به صورت بسته‌بندی پلاستیکی است که اهمیت این صنعت را نشان می‌دهد. با توجه به این موارد هرچه توجه به صنعت پلاستیک به عنوان مهم‌ترین بخش صنایع تکمیلی پتروشیمی در کشور تقویت شود گویی به صورت غیرمستقیم صادرات محصولات نهایی را هدف قرار داده‌ایم که در نهایت آینده جذابی را برای صادرات و ارزآوری ترسیم خواهد کرد. نکته دیگر آنکه در سال‌های اخیر و به‌خصوص از سال ۹۷ تاکنون حجم واردات مواد اولیه در صنعت پتروشیمی کاهش جدی داشته و در صورت بازگشت تعادل به این بازار می‌توان محرک مضاعفی را برای رونق تولید در صنعت پتروشیمی با محوریت صنایع تکمیلی انتظار داشت.