اهمیت نزدیک شدن قیمت بنزین ایران به فوب خلیج‌فارس بر اثرات ضد قاچاق آن است. همچنین رسیدن قیمت بنزین کشور به ۹۰ درصد فوب خلیج‌فارس طبق قانون باید پیش از این اجرایی می‌شد. اما تا کنون تنها در مواردی نرخ بنزین کشور به فوب خلیج‌فارس نزدیک شده که عوامل خارجی نظیر کاهش قیمت جهانی نفت خام و در پی آن سوخت باعث آن بوده‌اند نه اقدامات قانونی در داخل کشور.

«دنیای اقتصاد» پیش از این در گزارشی با عنوان «فرصت شناورسازی بنزین» به یکی از معدود فرصت‌هایی اشاره کرده بود که در سال ۲۰۱۴ به علت کاهش قیمت نفت و فرآورده‌های نفتی، برای شناورسازی نرخ این فرآورده‌ها در کشور ایجاد شده بود. در این سال قیمت‌ حامل‌های انرژی در بازارهای داخلی تقریبا با سطح هدف در نظر گرفته شده در قانون هدفمندی یارانه‌ها (۹۰ درصد فوب خلیج‌فارس) یکسان شده بود.

رسیدن قیمت بنزین در ایران به ۹۰ درصد قیمت فوب خلیج یکی از بندهای برنامه پنجم توسعه است که قرار بود تا پایان سال ۹۴ اجرایی شود. در عوض بهای بنزین از سال ۹۴ تا ۲۴ آبان ۹۸ روی هزار تومان ثابت باقی ماند تا نرخ بنزین ایران با نرخ‌های منطقه فاصله‌ای چشم‌گیر داشته باشد. این فاصله عمیق در کنار دامن زدن به قاچاق بنزین، شدت رشد مصرف این فرآورده استراتژیک در داخل کشور را بیشتر کرد و خطر پیشی گرفتن مصرف از تولید داخلی بنزین را افزایش داد.

در نهایت پس از ماه‌ها بحث و بررسی، طرح سهمیه‌بندی بنزین بار دیگر آبان ماه سال ۹۸ اجرا شد. با اجرای این طرح نرخ بنزین سهمیه‌ای ۱۵۰۰ تومان و نرخ بنزین آزاد ۳ هزار تومان اعلام شد.

بررسی‌های «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد با در نظر گرفتن نرخ بنزین آزاد به‌عنوان مبنای محاسبات و نرخی که به واقعیت بازار منطقه نزدیک‌تر است، زمانی که نظام سهمیه‌بندی بنزین مجددا در کشور اجرا شد؛ قیمت هر لیتر بنزین آزاد در ایران به حدود ۵۴ درصد قیمت فوب خلیج‌فارس رسیده بود. این درصد با توجه به نرخ دلار سنا (سامانه‌ای اینترنتی که معاملات روزانه صرافی‌ها در آن ثبت می‌شود) در بازه زمانی اجرای سهمیه‌بندی بنزین و میانگین نرخ بنزین فوب خلیج‌فارس در ماه میلادی مشابه به دست آمده است.

 نرخ دلار سنا در آبان ۹۸ به‌طور میانگین حدود ۱۱ هزار و ۲۰۰ تومان بوده و میانگین قیمت بنزین با اکتان ۹۵ (که معادل بنزین یورو ۴ در ایران است)، در نوامبر ۲۰۱۹ برابر با ۴۶ سنت بوده است. به این ترتیب بهای هر لیتر بنزین آزاد در ایران با احتساب نرخ ارز در آن روز چیزی حدود ۲۵ سنت و معادل ۵۴ درصد قیمت فوب خلیج‌فارس بوده که فاصله کمتری تا رقم ذکر شده در قانون هدفمندی یارانه‌ها داشته است.

به این ترتیب رسیدن نرخ بنزین آزاد ایران به ۵۴ درصد فوب خلیج‌فارس اگرچه هنوز تا رسیدن به آنچه در قانون هدفمندی یارانه‌ها ذکر شده فاصله داشته، اما از فاصله ۱۸ درصدی بنزین هزار تومانی به‌عنوان تنها نرخ بنزین کشور با فوب خلیج‌فارس، بسیار چشمگیرتر بوده است.

کرونا به کمک آمد

بررسی‌‌های «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد در روزهایی که شیوع ویروس کرونا قیمت نفت خام و مصرف سوخت را در منطقه و دنیا به شکلی بی‌سابقه کاهش داده بود، بهای بنزین آزاد در ایران بر اساس نرخ روز دلار سنا، تا دو برابر از فوب خلیج‌فارس پیشی گرفته بود. به این ترتیب در اسفند ۹۸ (آوریل ۲۰۱۹) که میانگین نرخ ارز سنا حدود ۱۴ هزار و ۷۰۰ تومان بوده، هر لیتر بنزین آزاد در ایران معادل حدود ۲۰ سنت بوده در حالی‌که نرخ هر لیتر بنزین اکتان ۹۵ در فوب خلیج‌فارس به‌طور میانگین به ۹ سنت رسیده بود. این اتفاق نادر با شیوع کرونا و نوسانات نرخ ارز در کشور رقم خورد اما در ماه‌های بعد با افزایش نرخ بنزین فوب خلیج‌فارس به حالت قبل بازگشت.

 به این ترتیب در جولای ۲۰۲۰ (تیر-مرداد ۹۹) میانگین هر لیتر بنزین اکتان ۹۵ در فوب خلیج‌فارس به ۲۸ سنت رسید. در این ماه میانگین نرخ دلار سنا ۲۲ هزار تومان بوده و با در نظر گرفتن این نرخ هر لیتر بنزین آزاد حدود ۱۳ سنت و حدود ۴۶ درصد قیمت فوب خلیج‌فارس بوده است.

اما نکته‌ای که در این میان توجه به آن مهم به نظر می‌رسد این است که نرخ بنزین فوب خلیج‌فارس در جولای (ماه گذشته میلادی) حدود ۳۶ درصد از نرخ آن در نوامبر ۲۰۱۹ (بازه زمانی اجرای سهمیه‌بندی بنزین) پایین‌تر بوده است با این حال نرخ بنزین آزاد در ایران نه تنها به فوب خلیج‌فارس نزدیک‌تر نشده بلکه به علت نوسانات شدید ارزی، به میزان حدود ۸ درصد فاصله بیشتری از آن گرفته است. به این ترتیب می‌توان تصور کرد چنانچه کرونا باعث کاهش مصرف بنزین و افت قیمت آن در منطقه نشده بود، احتمالا حالا نرخ بنزین فوب خلیج‌فارس در محدوده طبیعی ۴۰ سنت در هر لیتر بود.

با در نظر گرفتن نرخ فعلی دلار در کشور، امروز قیمت هر لیتر بنزین آزاد در ایران به کمتر از ۳۰ درصد فوب خلیج‌فارس می‌رسید. به این ترتیب می‌توان نتیجه گرفت اثر نوسانات ارزی بر کشور بیشتر از شیوع بیماری کووید- ۱۹ بوده است، زیرا با وجود کمک کووید- ۱۹ به کاهش قیمت بنزین در فوب خلیج‌فارس، قیمت هر لیتر بنزین آزاد در ایران به علت نوسانات ارزی نسبت به ۱۰ ماه قبل فاصله بیشتری با نرخ منطقه‌ای این کالای استراتژیک گرفته است.

 

تشدید فاصله‌گذاری بین بنزین ایران و فوب خلیج فارس

با وجود کاهش ۳۶ درصدی قیمت بنزین فوب خلیج فارس در ماه گذشته نسبت به زمان اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین در آبان ۹۸، هر لیتر بنزین آزاد در ایران به علت نوسانات ارزی ۸ درصد فاصله بیشتر از این نرخ منطقه‌ای گرفت. به نظر می‌رسد چنانچه کرونا مصرف و قیمت بنزین را در منطقه تا این حد کاهش نداده بود، فاصله هر لیتر بنزین آزاد در ایران با فوب خلیج‌فارس (به علت نوسانات ارزی) به کمتر از ۳۰ درصد می‌رسید. این به معنای جذاب شدن قاچاق و فاصله گرفتن از قانونی است که بر رسیدن قیمت بنزین کشور به ۹۰ درصد فوب خلیج فارس تاکید دارد. هرچند کرونا هم بر نوسانات نرخ ارز اثر داشته اما تنها یکی از دلایل آن بوده و دلیل اصلی نبوده است.