آب زیرزمینی؛ فراسوی مسائل
از آنجا که آب بهعنوان کالایی مصرفی، واسطه‌‌‌ای و سرمایه‌‌‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد، وضعیت آن در تمام سطوح اقتصادی اثرگذار است. منظور از کالای واسطه‌‌‌ای در دانش اقتصاد، کالایی است که تنها در فرآیند تولید محصولات مصرف شده باشد. بهطور مثال، آب در فرآیند تولید فولاد نقش واسطه‌‌‌ای قابل‌‌‌توجهی دارد. همچنین، کالای سرمایه‌‌‌ای نیز کالایی است که از عوامل تولید محصول نهایی به حساب رسیده باشد و بهطور فیزیکی سهمی از محصول نهایی تولیدشده را داشته باشد. بهعنوان نمونه، محصولات کشاورزی و غذایی دارای مقداری آب در محصول نهایی خود هستند. آب می‌تواند دو یا سه نقش اصلی اقتصادی را بهطور همزمان در فرآیند تولید و مصرف ایفا کند. به همین دلیل، آب در چارچوب دانش اقتصاد از نقش کلیدی برخوردار است. همین‌طور، این مایه حیات از منظر اجتماعی نیز اهمیت بسیاری دارد. همواره هویت ملی، قومی و جایگاه اجتماعی انسان‌‌‌ها در نوع مواجهه آنها با آب متفاوت بوده است.
با توجه به روند تکامل اجتماعات انسانی در مناطق مختلف جغرافیایی و اجتماعی، فرهنگ‌‌‌های متفاوتی در رابطه با آب به وجود آمده است. به علاوه آنکه این ماده، نقش موثری در چرخه حیات محیط‌‌‌زیستی دارد. آب چه روی سطح زمین باشد و چه در اعماق زمین، نمی‌توان اهمیت بسیار بالای آن را کتمان کرد. با همه این تفاسیر، تغییر اوضاع آب به صورت جهانی موجب پدید آمدن بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط‌‌‌زیستی خواهد شد. سازمان ملل متحد امسال در روز جهانی آب متذکر شد که: «بر اساس گزارش جدید منتشرشده از سوی یونسکو، امروزه 2.2میلیارد نفر بدون دسترسی به آب زندگی می‌کنند و 3.5میلیارد نفر به بهداشت مدیریت‌‌‌شده و ایمن دسترسی ندارند. بنابراین تحقق هدف سازمان ملل تا سال2030 برای دسترسی همه جهانیان به آب آشامیدنی مدیریت‌‌‌شده و ایمن، دور از دسترس بوده و در رابطه با افزایش این نابرابری‌‌‌ها دلیلی برای ترسیدن وجود دارد.» همچنین، سازمان ملل در گزارشی دیگر بیان کرده است که: «ما با یک بحران بی‌‌‌سابقه آبی مواجه هستیم و پیش‌بینی می‌شود تقاضای جهانی آب شیرین تا سال ۲۰۳۰، تقریبا ۴۰درصد بیشتر از عرضه جهانی آب شیرین باشد.» این جمله یعنی اینکه یک کسری بزرگ جهانی آب در راه است. اما همچنان رویکردهای مختلفی برای پرداختن به موضوعات مربوط به بحران‌های آبی وجود دارد. از این منظر، نیاز است تا فضا برای مطرح شدن ایده‌‌‌های متنوع در رابطه با مدیریت بحران‌های جهانی، ملی، منطقه‌‌‌ای و محلی آب باز شود.
کلان‌‌‌نگری در حکمرانی آب‌‌‌های زیرزمینی
در جهان کنونی، آب‌‌‌های زیرزمینی بهعنوان منابع مهم آبی مورد بهره‌‌‌برداری بیش‌‌‌ازحد قرار گرفته‌‌‌اند. برداشت بی‌‌‌رویه از این منبع طبیعی موجب پدیدار شدن چالش‌‌‌های متعدد و اساسی شده است. به‌‌‌گونه‌‌‌ای‌که علاوه بر مشکلات اقتصادی و اجتماعی، معضلات محیط‌‌‌زیستی سهمگینی ظاهر شده است. پدیده فرونشست مهم‌ترین خطر محیط‌‌‌زیستی است که به‌‌‌واسطه تخلیه آب‌‌‌های زیرزمینی پدید آمد.
در برخی از مناطق شهری و غیرشهری، با بهره‌‌‌برداری انبوه از آبخوان‌‌‌ها و سفره‌‌‌های زیرزمینی، آسیب‌‌‌های جبران‌‌‌ناپذیری به لایه‌‌‌های سطح زمین وارد شده است. به این جهت، اتخاذ اقدامات بزرگ برای ترمیم و حل این مشکل ضرورت دارد. اما معضل برداشت آب‌‌‌های زیرزمینی، با رویکردهای «جزءنگرانه» قابل حل نیست. تنها رویکردهای «کلان‌‌‌نگر» می‌توانند نسبت به این موضوع شناخت درستی پیدا کنند. راهکارهایی که بتوانند نقطه تعادل تمام مولفه‌‌‌ها را در نظر بگیرند. بحران آب، تمام مولفه‌‌‌های زیستی را شامل خواهد شد. اقتصاد، فرهنگ، جامعه، اخلاق، امنیت و آنچه به زیست انسان و سایر موجودات زنده مربوط است، تحت‌تاثیر بحران‌های آبی قرار خواهد گرفت. به همین جهت، بدون لحاظ کردن همه این مولفه‌‌‌ها، ممکن نیست در بلندمدت راهکاری کارآمد و گره‌‌‌گشا مطرح شده باشد. در این راستا، اقتصاد آب بهعنوان شاخه‌‌‌ای نسبتا جدید در دانش اقتصاد می‌تواند با کلان‌‌‌نگری به قضیه مدیریت منابع آبی نگاه کند. نهادسازی، سیاستگذاری و حکمرانی اقتصادی منابع آبی از شاخص‌‌‌ترین روش‌های موجود برای مدیریت کارآمد این منابع هستند. نمونه‌‌‌هایی همچون بازار آب، قیمت‌گذاری آب یا مدیریت یکپارچه منابع آبی از این دست روش‌ها به شمار می‌‌‌روند. در میان چارچوب‌‌‌های بیان‌‌‌شده، قیمت‌گذاری آب‌‌‌های زیرزمینی رفته‌رفته ضرورت و اهمیت بالایی پیدا کرده‌‌‌اند. از آنجا که وابستگی به استخراج منابع آب زیرزمینی نسبت به قبل افزایش یافته، به این ترتیب سطح آب‌‌‌های زیرزمینی نیز کاهش یافته است. این مساله اگر حتی در کوتاه‌‌‌مدت مدیریت نشود، مشکلات متعددی در آینده‌‌‌ای نه‌‌‌چندان دور به وجود خواهد آورد. به همین دلیل لازم است هر چه زودتر به‌‌‌صورت روشمند از خسارات ناشی از کاهش سطح آب‌‌‌های زیرزمینی کاسته شود. با وجود آنکه جمعیت بالای انسان و تغییر سبک زندگی آن، عامل اصلی ایجاد بحران‌های محیط‌‌‌زیستی است، اما راهکارهای مدیریتی می‌تواند فرصت بیشتری برای پیدا کردن راه‌‌‌حل‌‌‌های واقعی ایجاد کند.
نوشدارویی بهنگام
در این راستا، مطالعه‌‌‌ای با عنوان «استراتژی‌‌‌های قیمت‌گذاری آب‌‌‌های زیرزمینی بهعنوان ابزاری برای مدیریت آب‌‌‌های زیرزمینی: مورد شهر کانپور، هند» انجام شده است. مقاله علمی مذکور، بر شهر کانپور متمرکز است که نیمی از این شهر برای تامین نیازهای خود مستقیما به منابع آب زیرزمینی وابستگی دارد. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که با کمک استراتژی‌‌‌های مناسب برای قیمت‌گذاری آب‌‌‌های زیرزمینی می‌توان به مدیریت منابع آب زیرزمینی بهعنوان یک ابزار اقتصادی برای حکمرانی آب‌‌‌های زیرزمینی تحقق بخشید. در مطالعه حاضر استراتژی‌‌‌های قیمت‌گذاری شناسایی‌‌‌شده، با استفاده از قیمت‌گذاری بهعنوان یک ابزار، چارچوبی کلان‌‌‌نگر برای مدیریت آب‌‌‌های زیرزمینی فراهم کرده است. این نوع از استراتژی‌‌‌های کلان‌‌‌نگر، فراگیر و مبتنی بر نیازهای موجود در جامعه، در صورت اجرا، احتمالا برای حل مساله برداشت بیش‌‌‌ازحد از آب‌‌‌های زیرزمینی در منطقه مورد مطالعه کاربردی‌‌‌تر و قابل قبول‌‌‌تر خواهند بود. قضیه یادشده به این نکته اشاره دارد که مناطق مختلف کره زمین، ویژگی‌‌‌های متفاوتی نسبت به یکدیگر دارند. به‌‌‌طوری‌که نمی‌توان یک نسخه عمومی برای تمام مناطق جهان طراحی کرد. با این حساب ضرورت دارد هر چه زودتر در کشور ایران نیز به دلیل خشکی اقلیم و بهره‌‌‌برداری قابل‌‌‌توجه از منابع آب زیرزمینی، مطالعات و سیاست‌‌‌های متناسب با ایران به‌کار گرفته شود. در غیر این صورت با موکول کردن معضلات ناشی از تخلیه آب‌‌‌های زیرزمینی به آینده، روز‌به‌روز پیشگیری و درمان این مشکلات، سخت‌‌‌تر و دشوارتر خواهد شد. تا فرصت باقی است، کاری باید کرد.
