هنر معماری در کویر
گروه مسکن- آثار و بناهای بسیاری در استان یزد نظیر (مساجد، مدارس، آب‌انبارها و حسینیه‌ها) وجود دارد که همواره نظر پژوهشگران را به خود معطوف می‌کند اما بنای یخچال‌های قدیمی، غریب‌ترین عناصر معماری هستند که با ایجاد یخچال‌های برقی تقریبا به بوته فراموشی سپرده شده‌اند. در وجود یخچال‌ها که روزگاری در قلب تابستان‌های داغ و سوزان، خنکای آب گوارا را به درون خانه می‌کشاند، رمز و رازی وجود دارد که حکایت از معجزه فروتنانه خشت خام و دست‌های پرتوان معمار فرزانه‌ای می‌کند تا عشق خدمت به خلق را در شاهکار معماری کویر به عرصه ظهور برساند. در حال حاضر تعداد معدودی از این یخچال‌ها باقی مانده است که در اینجا سعی شده تا به ویژگی معماری و عملکرد خاص آن در ناحیه کویری پرداخته شود.
متاسفانه از پیشینه تاریخی یخچال‌ها تا دوره صفویه اطلاعاتی در دست نیست و تنها دکتر جان فرایر در قرن یازدهم در سفرنامه ایران اشاره می‌کند که «در این زمان ذخیره ساختن یخ، رسمی متداول و دیرین سال شمرده می‌شود و امکان آن می‌رود که همراه با مغولان وارد ایران شده است». همچنین شاردن، دورنمایی از شهر کاشان را در سفرنامه خود به تصویر می‌کشد و یخچال‌های این شهر را در بیرون از قلعه و برج و باروی شهر نشان داده و به معماری یخچال‌ها در اصفهان نیز اشاراتی داشته است.
استان یزد نیز با توجه به کویری بودن منطقه از این معماری بی‌بهره نبوده است و هنوز در جای جای آن از جمله در شهرستان میبد و ابرکوه نیز می‌توان آثار این شاهکارهای معماری را مشاهده کرد. ولی قبل از هر چیز باید گفت که فن ساختمانی و شیوه معماری در ساختمان این یخچال‌ها به گونه‌ای است که دقت و نکته‌سنجی سازندگان و معماران این واحدها، به نکات عمده و مهمی چون عایق‌کاری بنا، حفظ برودت مناسب جهت نگهداری یخ، مصالح ساختمانی و چگونگی تهیه یخ، معطوف ساخته است.
یخچال‌ها به طور عمده از سه قسمت تشکیل شده‌اند، دیوار طویل سایه انداز، مخزن یخ و حوضچههای تولید یخ.
دیوار سایه‌انداز
این دیوار بسیار طویل و بلند است، ارتفاع این دیوارها که گاهی تا ۱۰متر می‌رسد، در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب‌های منجمد شده در حوضچه‌ها جلوگیری می‌کند. گاه جهت استحکام بیشتر دیوار سایه‌انداز، پشت‌بندهای بزرگ در قسمت جنوبی دیوار احداث می‌کردند. دیوارهای سایه‌انداز در پایین دارای ضخامتی زیاد بوده و به تدریج در بخش‌های فوقانی از قطر آنها کاسته می‌شود.
حوضچههای تهیه یخ
این گودال مستطیل شکلی است که به موازات حوضچه‌ها، دیوار سایه‌انداز و در بخش شمالی آن حفر شده و طول آن اندکی کمتر از طول دیوار و عمق آن ۳۰ الی ۵۰سانتیمتر و گاه بیشتر بوده است. این گودال محل تهیه یخ در شب‌های سرد زمستان بود.
مخزن یخ
این مخازن معمولا در پشت دیوار سایه‌انداز و در بخش جنوبی آن و در بعضی موارد به وسیله یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی راه می‌یابد. انبار یخ نیز گودال‌های عمیق و بزرگی هستند که در وسط مخزن یخ حفر شده‌اند. شکل این گودال‌ها در یخچال‌های گنبددار به صورت دایره با شعاعی تا حدود ۴متر و گاه بیشتر است. دیوار این گودال‌ها از سنگ یا آجر یا اندود کاهگل ساخته و پشت آن با مصالح عایقی چون خاک ذغال و یا مصالح دیگر پر شده است. جهت دستیابی به کف این گودال‌ها نیز از پله‌های کوچکی که در دیوار آن تعبیه شده، استفاده می‌شود همچنین چاهی در بیرون از یخچال حفر شده که به وسیله مجاری باریکی که در کف گودال‌های یخ تعبیه کرده‌اند، آب حاصل از ذوب یخ به این چاه‌ها هدایت می‌شود.
میبد یکی از نمونه‌های نادر شهرهای باستانی ایران به شمار می‌رود که راه‌های باستانی این دیار پیر را سواران مادی و پارسی، اشکانی و ساسانی درنوردیده‌اند و در دوره‌های بعد نیز کاروان‌هایی که از چهارسوی ایران بیابان‌های مرکزی را می‌بریدند و در این پایگاه امن از تشویش بیابان می‌آسودند، یکی از این راه‌های باستانی شاهراه ری - کرمان بوده و شامل مجموعه کاروانی رباط متشکل از کاروانسرا، چاپارخانه، آب‌‌انبار و یخچال است.
در قسمتی از این راه باستانی ساختمان عظیم خشت و گلی یخچال میبد روبه‌روی کاروانسرا واقع و با ایجاد خیابان کشی از این مجموعه مجزا شده است. این یخچال روزگاری عطش مسافران کویر را برطرف می‌کرده است.
محوطه یخبند میبد حوض گلی کم‌عمقی به مساحت تقریبی ۸۰۰متر‌مربع و به عمق تقریبی نیم متر است. دیوارهای بلند سایه انداز به ضخامت ۲ متر و به بلندی ۸ متر است که به چند طاق نما و ستون تقسیم شده است. طول دیوار جنوبی ۴۲ متر و دیوارهای شرقی و غربی هر یک ۲۰متر می‌باشد. یک درگاه اصلی به بلندی ۲ متر در میان دیوار جنوبی به مخزن و گنبد راه دارد و تقریبا تمام رفت‌وآمدها و انبار کردن و تخلیه یخ از این درگاه صورت می‌گرفته است. درگاه دیگری به قرینه آن در سمت شمال گنبد تعبیه شده که نقش چندانی نداشته و غالبا آن را می‌بسته‌اند.
درگاه اصلی را نیز فقط در هنگام رفت‌وآمد باز می‌کرده‌اند. مخزن قیفی یخچال را در زمین رسی سختی کنده‌اند که قطر دهانه آن ۱۳ متر و گودی آن ۶ متر است.
ارتفاع گنبد حدود ۱۵ متراست. پهنای دیوار خشتی جدار گنبد از پایین به بالا به طرز ماهرانه‌ای کاهش می‌یابد به گونه‌ای که پهنای خشت در نوک گنبد به ۲۰ سانتیمتر می‌رسد.
شهر باستانی ابرکوه نیز که پیشینه آن را به کیکاووس، دومین پادشاه کیانیان نسبت داده‌اند، از معماری کویری نیز بهره جسته و در جای جای این خطه، هنر و معماری کویری نظاره‌گر هر رهگذر است.
یخچال بزرگ ابرکوه که به یخچال آقایی معروف است، در سمت غربی جاده آسفالته دیده می‌شود. این بنا با پلانی مدور و حجمی مخروطی‌شکل یادگاری از دوران قاجار در ورودی شهر واقع شده است. در بعضی از یخچال‌های مناطق کویری مانند ابرکوه علاوه بر دیوار اصلی، دیوارهای دیگری به موازات دیوار اصلی ساخته و به همان میزان، تعداد حوضچههای تولید یخ نیز بیشتر بوده است. با توجه به اینکه مخزن یخ نسبت به یخچال‌های مشابه از حجم و فضای بیشتری برخوردار است. مصالح به کار رفته در این بناها، سنگ، خشت، چوب و آهک است، به طوری که ابتدا حدود ۵۰سانتیمتر را با سنگ و ملات ماسه و آهک بنا کرده‌اند و مابقی را با خشت و گل ساخته‌اند.
در شرق بنا نیز سه دیوار چینه‌ای با فاصله‌ای معین ایجاد شده و تنها راه ورود به یخچال دریچه کوچکی در پایین است که پس از وارد کردن یخ به درون یخچال از همین دریچه مقداری گیاه خشکیده به نام «ییزر» و علوفه مخصوص دیگری روی یخ‌ها می‌ریختند و بلافاصله دریچه را مسدود می‌کردند که تا تابستان باقی بماند. این یخچال در سال‌های اخیر مرمت و سطح بیرونی آن با آجر و اندود کاهگل بازسازی شده است.
به طور کلی، در معماری کویر، کمتر راه‌حلی است که منحصرا به یک مساله تعلق داشته باشد و معمار یزدی همیشه با یک تیر چند نشان را می‌زند. این مفهوم اساس تولید، نشانه نبوغ و استعداد سازندگان یزدی است که در دیگر عرصه‌های تولید نیز به ظهور می‌رسد.
در خاتمه می‌توان گفت که اصول حاکم بر طراحی تمامی یخچال‌ها یکسان است و یخ باید عایق‌بندی شده و خشک بماند اما به رغم وجود مصالح مقاوم و متناسب، شرایط اقلیمی، توسعه صنعت مدرن یخ‌سازی از منزلت فرهنگی این بناها کاسته است و جا دارد که مسوولان میراث فرهنگی و گردشگری ضمن بازسازی این یخچال‌ها، آنان را به کاربری شایسته تبدیل کنند تا این شاهکار معماری از یاد رفته بار دیگر در کویر بدرخشد.
ارسال نظر