باقر میلانی *

ایران، سرزمین کهنی است که از زمان هخامنشیان تاکنون بارها و بارها نسبت به تعویض و انتقال مرکز حکومت خود اقدام کرده است. از پایتختی شوش تا تهران ۳۹ بار انتقال مرکز صورت گرفته که طی آن ۲۹ شهر به پایتختی برگزیده شده‌اند؛ شوش، پاسارگاد، شیراز، دامغان، اشک‌آباد، تیسفون، بیشاپور، کازرون، بخارا، نیشابور، مرو، زرنج، بخارا، طبرستان، اصفهان، همدان، ری، غزنین، سمرقند، هرات، گرگانج، مراغه، تبریز، اردبیل، قزوین، ساری، مشهد، کرمان و تهران، مراکز حکومتی ایران کهن سال بوده‌اند که به آنها گاهی دارالخلافه، گاهی آستانه، گاهی حضرت و گاهی پایتخت گفته‌اند. به طور متوسط هر ۶۵ سال یکبار پایتخت ایران عوض شده است. اما تهران شهری است که بیش از ۲۲۰ سال پایتخت سه حکومت قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی بوده و در‌حال‌حاضر با مسائلی مواجه است که نظر کارشناسان را به انتقال مرکزیت از آنجا به جایی دیگر معطوف کرده است.

در گذشته هر ۳۹ بار انتقال مرکز حکومت به دلیل مسائل امنیتی و سیاسی صورت گرفته است؛ ولی این بار به نظر می‌رسد که مسائل اقتصادی اجتماعی و فرهنگی هستند که ضرورت انتقال را مطرح می‌کنند.

تمرکز بیش از حد جمعیت در کلانشهر تهران به هر دلیلی که باشد مشکلات عمده‌ای مانند گره‌های ترافیکی غیرقابل حل، اتلاف انرژی غیرمتعارف، افزایش مضاعف هزینه‌های شهری، اتلاف میلیون‌ها ساعت وقت منابع انسانی، خطر بالقوه خسارات ناشی از زلزله، مشکلات زیست محیطی و آلودگی‌های هوا و صدا و مشکلات بهداشتی ناشی از انفجار جمعیت در کلانشهر تهران از مهمترین عواملی هستند که انتقال پایتخت را به عنوان یکی از راه‌حل‌های موجود مطرح می‌کنند.

انتقال مرکز به نقطه دیگر به شکلی که اکنون مطرح است و پایتخت آینده حداقل تا ۵۰ سال آینده نباید جمعیتی بیش از ۲۵۰.۰۰۰ نفر داشته باشد، گره‌ای از مشکلات موجود را برطرف نخواهد کرد. لذا دولتمردان بیش از انتقال سیاسی مرکز باید به فکر برنامه‌ریزی برای انتقال ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری تهران به جای دیگر باشند، در واقع تمرکززدایی بیش از آن که از پایتخت مطرح باشد، از تهران بزرگ مطرح است، آمار نشان می‌دهد:

۱) مصرف بنزین ۲۵۰۰.۰۰۰ خودرو در تهران حدود ۱۳میلیون لیتر در روز است؛ یعنی ۲/۵لیتر برای هر خودرو که البته استاندارد جهانی آن ۲ لیتر برای هر خودرو است.

۲) تردد ۲.۵۰۰.۰۰۰ دستگاه خودرو در مساحتی که حداکثر ظرفیت تردد خودرو در آن ۷۵۰.۰۰۰ دستگاه است.

۳) مقدار آلاینده‌های هوا در تهران روزانه ۱۴۰۰ تن است.

۴) میزان اتلاف وقت در ترافیک تهران ۲میلیارد ساعت در سال است (آمار سال ۱۳۸۲).

۵) طبق تحقیقات به عمل آمده در زمانی که موتور ماشین‌های تهرانی‌ها روشن می‌شود، تنها ۴۴درصد آن واقعا صرف رفت و آمد ضروری شده و ۵۶درصد آن در ترافیک یا جست‌وجوی پارکینگ هدر می‌رود.

اگر چه برخی از کارشناسان انتقال مرکز را از تهران به علت پیچیدگی‌های خاص موجود در ساختار اقتصادی اجتماعی و فرهنگی فقط در حد پاک کردن صورت مساله مطرح می‌کنند، ولی به نظر می‌رسد که همین پیچیدگی‌های خاص به علاوه عدم وجود زیر ساخت‌های مناسب شهری در تهران جهت خدمات‌رسانی به جمعیت چندین میلیون پایتخت، خود دلیلی برای تمرکززدایی از این کلان شهر باشد.

نقاط قوت انتقال پایتخت در قبال محدودیت‌های آن مانند کمبود منابع آبی در سایر نقاط به قدری هست که دولتمردان و مدیران کلان اقتصادی را به طور جدی به این مهم مشغول سازد.

*کارشناس اقتصادی انجمن مفاخر معماری ایران