مختصات زلزله احتمالی در پایتخت
گزارش نهاد مطالعاتی شهر تهران از «مهم‌ترین تهدید طبیعی در پایتخت» منتشر شد
مختصات زلزله احتمالی تهران
تخمین میزان تلفات و تخریب ساختمان‌ها در زلزله ۷ تا ۹ ریشتری
4 گروه از گسل‌های پایتخت بیشترین خطر را برای شهر دارند
۲۰ راهکار مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرتهران برای زلزله
گروه مسکن- فرید قدیری: نهاد مطالعاتی وابسته به مدیریت شهری تهران تحقیقی متفاوت از آنچه تاکنون درباره «زلزله‌احتمالی» صورت گرفته، انجام داده که نتایج آن علاوه بر اینکه اطلاعات جدیدی از نحوه وقوع زلزله در پایتخت را ارائه می‌کند، مختصات آسیب‌هایی که تحت تاثیر فعالیت گسل‌ها، متوجه تهران می‌شود را نیز مشخص کرده است.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران در این تحقیق که با همکاری یک دانشگاه معتبر داخلی به سرانجام رسیده، اگر چه درباره زمان یا سناریو‌هایی که برخی دستگاه‌های متولی زلزله از لحظه وقوع زلزله بزرگ اعلام می‌کنند، صحبتی به میان نیاورده، اما از بین ۶۵ گسل موجود در تهران، ۴ گروه از خطرناک‌ترین گسل‌ها را شناسایی و جزئیات زلزلههایی که می‌تواند بر اثر حرکت آنها در پایتخت اتفاق بیفتد را تشریح کرده است.
تهران در این تحقیق «شهر مستعد زلزله» معرفی شده به طوری که توسط گسل‌های اصلی، شمال و جنوب و شرق تا غرب شهر احاطه شده و در صورت فعال شدن یکی از آنها، زلزله‌ای به بزرگی 7 تا 9 ریشتر پایتخت را فرا می‌گیرد.
در این گزارش - برخلاف تصور رایج که نیمه شمالی پایتخت را امن‌تر از نیمه جنوبی می‌داند- برای شمال شهر به دلیل شیب بالا و جنس زمین، خطر زمین‌لغزش مطرح است و نواحی جنوبی نیز با چالش ناپایداری ساختمان‌ها روبه‌رو است.
طبق پیش‌بینی‌های مرکز مطالعات، با وقوع زلزله‌بزرگ در تهران چنانچه منشاء آن یکی از گسل‌های ری، شمال تهران یا مشاء باشد در بدترین حالت ممکن به ترتیب حدود 55 درصد، 36 درصد و 10 درصد از ساختمان‌های شهر تخریب می‌شوند که میزان تلفات انسانی ناشی از فروریختن‌ها نیز حداکثر معادل 6 درصد جمعیت ساکن خواهد بود. در گزارش منتشر شده از سوی مرکز مطالعات شهر تهران 20 راهکار برای کاهش اثرات زلزله از جمله ممنوعیت ساخت‌وساز در حریم اول گسل‌ها، کاهش تراکم جمعیت در مناطق متراکم و همچنین استفاده از محیط‌های باز برای مراکز امداد توصیه شده است.
فصل ششم از گزارشی که مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران با عنوان «وضعیت محیط زیست شهر تهران» اخیرا منتشر کرده -تحقیق در فاصله سال‌های ۷۷ تا ۸۶ انجام گرفته است- به بلایای طبیعی اختصاص دارد که جزئیات مربوط به زلزله احتمالی -به شرح زیر- در آن آمده است.
موقعیت
شهر تهران کانون تصمیم‌گیری کشور و مرکز تجمع بیشترین امکانات در زمینه‌های اقتصادی، اداری و سیاسی کشور محسوب می‌شود و یکی از نواحی مستعد بلایای طبیعی به شمار می‌آید. در این میان زلزله به عنوان یکی از مخرب‌ترین بلایای طبیعی در صورت وقوع و متعاقبا زمین‌لغزش، سبب تلفات و خسارات جانی و مالی زیادی می‌شود. از سوی دیگر ساخت‌وسازهای غیراستاندارد و فشارهای ناشی از این سازه‌ها زمینه را برای آثار این بلایا دو چندان کرده است. استان تهران دارای بیش از ۶۵ گسل در سه رده بیش از ۱۰ کیلومتر، کمتر از ۱۰ کیلومتر و بیش از ۲ کیلومتر و زیر دو کیلومتر است. خطر بیشتر این گسل‌ها متوجه شهر تهران بوده و در صورت وقوع می‌توانند بیشترین خسارات و تلفات مالی و جانی را بر این گستره شهری تحمیل کنند. از میان این گسل‌ها، گسل‌های زیر بیشترین خطر را به لحاظ آسیب‌پذیری شهر تهران دارند.
پیش‌بینی مشخصات زلزله
شدت و مدت زلزله برحسب ویژگی‌های گسل‌های موجود در مناطق متفاوت است، لذا خصوصیاتی نظیر طول و پهنای گسل و نیز میزان نیروهای وارده در گسل‌ها تعیین‌کننده مشخصات فعالیت‌های لرزه‌ای در مناطق مختلف است.
بر این اساس، در صورت فعال شدن گسل ری، در مناطق جنوبی شهر تهران شدت زلزله 9 و در مناطق شمالی، شدت زلزله بین 7 تا 8 خواهد بود. در صورت فعالیت گسل شمال تهران، شدت زلزله در بخش شمالی شهر به 9 و در بخش جنوبی آن به 7 می‌رسد. این در حالی است که بخش بزرگی از شهر شاهد شدت زلزله‌ای به بزرگی 8 خواهد بود. در مدل گسل مشاء، بخش عمده شهر تهران زلزله‌ای با شدت 7 را احساس خواهد کرد. در مدل شناور (مربوط به گسل پنهان) نیز بخش اعظم شهر، شدت زلزله به بزرگی 8 و بخش‌هایی نیز شدت زلزله 9 را تجربه خواهند کرد.
به هنگام وقوع زلزله بیشترین آسیب متوجه بافت‌های فرسوده (نامقاوم) و واحدهای ناپایدار به لحاظ زمین شناختی می‌شود. در محاسبه میزان مرگ و میر مناطق از فاکتورهای مختلفی چون نوع مصالح، تراکم جمعیتی، شدت‌های لرزه‌ای، سرعت و کیفیت عملیات نجات و غیره استفاده می‌شود. در مطالعات صورت گرفته توسط جایکا، تلفات انسانی فقط شامل تلفات ناشی از فرو ریختن ساختمان است و دیگر عوامل همچون آتش‌سوزی، لغزش زمین، سنگ‌ریزش و غیره در آن لحاظ نشده است. همچنین تلفات ناشی از عوامل ثانویه مانند شیوع بیماری‌ها در اردوگاه‌ها و پناهگاه‌ها و غیره در این مقوله قرار نمی‌گیرد.
در این مطالعات تعداد تلفات به تفکیک روز و شب و همچنین به تفکیک میزان فعالیت‌های اضطراری امدادرسانی برآورد شده است. تلفات انسانی ناشی از فعالیت گسل‌های شهر تهران در وضعیت شب و بدون امدادرسانی مطلوب (بدترین‌وضعیت) در زیربخش‌های زیر بررسی می‌شود.
گسل ری
بیشترین تلفات انسانی در صورت فعالیت این گسل رخ خواهد داد، به گونه‌ای که پیش‌بینی شده است حدود 6 درصد کل جمعیت شهر تهران جان خود را از دست بدهند. این در حالی است که نسبت تلفات انسانی در بخش شمالی شهر یعنی مناطق 1 تا 5 در حدود 2 درصد خواهد بود. گسل ری مهم‌ترین گسل دشت جنوبی تهران است و در دو طرف فرونشست ری گسترده شده است.
گسل شمال تهران
در صورت فعال شدن این گسل و در بدترین حالت حدود 2 درصد جمعیت تهران از بین می‌رود. نسبت تلفات در بخش شمالی شهر، در مناطق 1 تا 5 حدود 3 درصد و در مناطق جنوبی شهر به حدود یک درصد خواهد رسید. گسل شمال تهران با طول 35 کیلومتر از کن در غرب تا لشگرک در شرق امتداد یافته است که چندین گسل پیوستگی آن را به هم زده است.
گسل مشاء
نسبت تلفات انسانی در صورت فعالیت این گسل از 3/0 درصد جمعیت تهران تجاوز نخواهد کرد. البته در منطقه 12 تلفات انسانی وسیع‌تر و در حدود 7/1 درصد جمعیت این منطقه پیش‌بینی می‌شود. این وضعیت همچنان که ذکر شد عمدتا ناشی از آسیب‌پذیری ساختمان‌های این منطقه و عدم امکان امدادرسانی مطلوب است. گسل مشاء یکی از مهم‌ترین گسل‌های البرز مرکزی واقع در شمال استان تهران است. شیب این گسل بین 35 تا 70 درجه متغیر است.
گسل پنهان
تلفات انسانی ناشی از فعالیت گسل پنهان مشابه گسل مشاء است. گسل‌های پنهان تمامی گسل‌هایی است که در زیر لایه‌های رسوبی شهر تهران قرار دارند و شناسایی نشده‌اند.
پیش‌بینی تخریب ساختمان ناشی از زلزله
میزان خسارت ساختمان‌ها از ارتباط بین شدت لرزه‌ای و نسبت خسارت ساختمان‌ها برآورد می‌شود. این میزان با محاسبه نوع سازه‌های به کار رفته در ساختمان‌ها و شدت فعالیت‌های لرزه‌ای ناشی از گسل‌ها برآورد می‌شود. برآورد خرابی ساختمان‌ها در چهار گسل اصلی به شرح زیر است: فعال شدن گسل ری باعث تخریب حدود 55 درصد ساختمان‌های تهران خواهد شد. بیشترین تخریب ساختمان‌ها در منطقه 15 رخ خواهد داد که البته به جهت تراکم بالای ساختمان‌ها در این منطقه تعداد ساختمان‌های تخریب شده نیز بیشترین است. نسبت تخریب در مناطق 11، 12، 16 تا 20 خیلی بالا است. علت این نسبت بالا وجود شمار زیاد ساختمان‌های آسیب‌پذیر و بالا بودن شدت فعالیت‌های لرزه‌ای در این مناطق است. نسبت تخریب در مناطق 1 تا 5 واقع در بخش‌های شمالی تهران حدود 30 درصد است. همچنین نسبت ساختمان‌های تخریب شده ناشی از فعالیت گسل شمال تهران بالغ بر 36 درصد ساختمان‌های شهر تهران خواهد بود. نسبت خسارت در مناطق 1 تا 5 حدود 50 درصد و در قسمت‌های جنوبی شهر کمتر از 30 درصد برآورد شده است. در صورت فعال شدن گسل مشاء به جز منطقه 12 که 30 درصد ساختمان‌های آن فرو خواهند ریخت، در دیگر مناطق نسبت
ساختمان‌های تخریب شده به کل ساختمان‌ها تقریبا 10 درصد است.
شمال شهر مستعد زمین لغزش
ناپایداری واحدهای ساختمانی وابسته به کلیه عوامل و ویژگی‌های طبیعی است که به نوعی سازه‌های مقاوم و نامقاوم را در معرض تهدید قرار می‌دهند. این عوامل عبارتند از: توپوگرافی به ویژه شیب، جنس زمین، سازندها، وضعیت زمین شناختی و زمین ساختی که این عوامل در صورت وقوع زمین لرزه، زمین لغزش، خاک روانی و سیل، سازه‌ها را ناپایدار می‌سازند. در شهر تهران، وضعیت واحدهای ناپایدار در برابر زمین لغزش در مقیاس 22 منطقه مورد مطالعه قرار نگرفته است، اما با توجه به شواهد موجود، شمال شهر به دلیل شیب بالا و جنس رسوبات مستعد زمین لغزش است که در دره فرحزاد و شهرک مجلسی آثار لغزش مشهود است. موثرترین عامل در ایجاد زمین لغزش در این شهر زلزله است که در صورت وقوع می‌تواند کلیه پهنه‌های دارای گسل در شهر و به تبع آن سازه‌ها را با تهدید جدی مواجه ساخته و خسارت مضاعفی به بار آورد.
وضعیت شریان‌های حیاتی شهر
در ارتباط با شبکه شریان‌های حیاتی در حین وقوع زلزله، دو نوع خسارت شهری شامل حیات شهر و خود شهر قابل بحث است. نوع اول، قطع شدن شریان‌های حیاتی نظیر آب، گاز، برق و تلفن است و نوع دیگر عواقب ثانویه ناشی از خسارات وارد شده به این شریان‌های است که شامل مواردی مانند آتش‌سوزی، انفجار، برق گرفتگی می‌شود. از این رو مدیریت شریان‌ها حیاتی باید در جهت استقرار سیستم مدیریتی مناسب جهت به حداقل رساندن خسارات زمین‌لرزه اقدام کند. از جمله مهم‌ترین این شریان‌های حیاتی، شبکه گاز طبیعی است که در موقع زمین‌لرزه می‌تواند بسیار خطرآفرین باشد، چرا که مراحل باز و بسته کردن شیرهای گاز به صورت دستی انجام می‌گیرد.
از این رو استقرار تسهیلات و خدمات کنترل اتوماتیک شیرهای گاز که نسبت به فعالیت‌های لرزه‌ای حساس هستند لازم و ضروری است. از سوی دیگر با اینکه شبکه آب رسانی شهر تهران را می‌توان دارای ساختار نسبتا محکمی در برابر بلایای طبیعی در نظر گرفت، در عین حال برای تامین امنیت شهروندان در برابر خسارات وارده در اثر زلزله بازسازی لوله‌ها امری لازم و ضروری است. عمر مخازن شبکه آب‌رسانی
شهر تهران بیش از 35 سال و بعضی بیش از 45 سال بوده و از جنس بتن مسلح و دارای سقف‌های مسطح هستند که به جز چند مورد اساسا برای مقاومت در مقابل نیروهای ناشی از زلزله طراحی نشده‌اند.
نسخه زلزله
۱. جلوگیری از ساخت‌وساز در مسیر سیل و بخش‌های خطرآفرین.
2. به کارگیری مصالح ساختمانی استاندارد.
۳. مکان‌یابی پروژه‌های بزرگ ساختمانی از نظر ژئومرفولوژی و زمین‌شناسی.
4. مقاوم‌سازی مراکز امدادرسانی و بیمارستان‌ها.
۵. ممنوعیت یا محدودسازی ساخت‌وساز در حریم اول گسل‌های شمالی و جنوبی شهر تهران و اختصاص این پهنه‌ها به فضای سبز و تفریحی.
6. کاهش بار تراکمی محله‌های پرتراکم تهران.
۷. عدم ساخت‌وساز در شیب‌های تند.
8. استفاده از اراضی تحت اختیار نهادها و سازمان‌های عمومی و دولتی برای استفاده در شرایط بحران.
۹. سامان‌دهی محوطه‌های باز درون محله‌ای، برای ایجاد مراکز امداد و نجات.
10. انتقال صنایع خطرناک به خارج از محدوده شهر.
ارسال نظر