پایتخت برای سکونت سالم شد؟ فرجام ۲۲ برنامه مدیران و ۱۳ مطالبه شهروندان در سال۹۶
فاصله تهران تا «تهران ۱۴۰۰»
گزارش «دنیای‌اقتصاد» از رنگ پایتخت در ذهن پایتختنشینها
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، با مشخص شدن نتایج انتخابات شورای شهر در خردادماه 96، 21 عضو راه یافته به ساختمان بهشت، در قالب یک برنامه 66 صفحه‌ای، «نقشه بازسازی پایتخت» را برای تبدیل شهر تهران از «شهر مبدل شده به کارگاه عمرانی» به «شهر سالم برای سکونت» ارائه کردند. این نقشه که حاوی مهم‌ترین برنامه‌های پیش‌بینی شده اعضای شورای شهر در طول چهار سال دوره پنجم مدیریت شهری بود قرار بود زمینه تصفیه ساختار نیمه زنده شهر از مولفه‌های مزاحم رفاه و آرامش شهروندان را فراهم کند تا به این ترتیب در سال پایانی دوره پنجم مدیریت شهری یعنی سال 1400، تصویر پایتخت از یک شهر خاکستری و سیاه در ذهن شهروندان به یک شهر سبز و قابل سکونت تغییر کند. جزئیات محورهای کاری این برنامه نشان می‌دهد در ابتدا اعضای شورای شهر پنجم به دنبال «تشکیل پارلمان محلی قدرتمند و شهردار پاسخگو» بودند. ضمن آنکه اصول حاکم بر این برنامه نیز بر «ترجیح مصلحت شهر و شهروندان بر منافع گروهی و فردی، توسعه پایدار شهر، نظارت سازمان‌یافته شورا بر اداره امور شهر و صیانت از هویت و عناصر حیاتی شهر» استوار شده بود. محورهای کاری عنوان شده در این برنامه این امید را در میان شهروندان ایجاد می‌کرد که شهر تهران قرار است در ریل جدید توسعه قرار گیرد. از همین رو اکنون که چندماهی بیشتر به پایان رسمی فعالیت این دوره از مدیریت شهری باقی نمانده، این سوال در ذهن بسیاری از شهروندان، کارشناسان و نخبگان شهری به وجود آمده که آیا «تهران 1400 به شهری برای سکونت سالم» مطابق با برنامه‌های اعضای شورای شهر تبدیل شده است؟ به نظر می‌رسد بررسی فرجام 22 برنامه کلیدی اعضای پارلمان محلی پایتخت و مدیران شهری و 13 مطالبه شهروندان که در سال96 از تیم جدید مدیریت شهری داشتند، معیار مناسبی برای سنجش و پاسخ به این سوال باشد.
نتایج چکاپ انجام شده از کارنامه عملکرد مدیریت شهری تهران از سال 96 تا 1400 براساس آنچه وعده داده شد، آنچه مطالبه شد و آنچه عمل شد، حاکی از آن است که با وجود برخی اقدامات مثبت و متفاوت مدیریت شهری در این دوره، رنگ تصویر «تهران 1400» در میان شهروندان تهرانی همچنان خاکستری و در برخی از موارد سیاه رنگ است.
این در حالی است که کارشناسان و نخبگان شهری امیدوار بودند در صورت اجرای کامل نقشه اصلاحات تهران، به‌عنوان دستور کار از قبل تدوین شده شورای شهر پنجم، از یکسو، «مسیرهای پیدا و پنهان شهرفروشی با صدور مجوزهای خاص و مغایر اسناد بالادست تهران برای یک گروه اقلیت ذی‌نفع» مسدود شود و از سوی دیگر باعث «تضمین حقوق عمومی شهروندان در داشتن شهر غیرآلوده و به دور از عناصر ضدزندگی» خواهد شد.
در این میان عواملی شامل «ضعف سرمایه اجتماعی»، «ابهام درباره اختیارات قانونی شورا»، «اعتقاد به کار فردی به جای کار جمعی»، «از دست رفتن زمان مناسب برای اقدامات مهم در دو سال نخست ناشی از بی‌ثباتی مدیریتی» و «عدم‌پیگیری و پافشاری برای برخی ماموریت‌های مهم» در بی‌نتیجه ماندن یا نیمه کاره رها شدن برخی برنامه‌ها و وعده‌های مدیریت شهری دخالت داشته‌اند. مرور برنامه تدوین شده از سوی اعضای شورای شهر در ابتدای این دوره، نشان می‌دهد اگرچه پارلمان پنجم و مدیران شهری سعی کرده‌اند در سال‌های گذشته در مسیر تحقق برخی از این اهداف حرکت کنند اما از میان این برنامه، 22 برنامه کلیدی نیز وجود دارد که تاکنون یا محقق نشده یا اصلا به اجرا در نیامده است.
«کاهش ترافیک و ازدحام خودرو در خیابان‌ها با مدیریت تقاضای سفر» اولین محور موردتوجه در این برنامه‌ها بود. برمبنای این محور بنا بود هزینه استفاده از خودروی شخصی، واقعی شود و همزمان کیفیت خدمات حمل‌ونقل عمومی افزایش پیدا کند. در این مسیر تلاش‌هایی در جهت نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی انجام شده اما با هدف تعیین شده فاصله دارد. «اصلاح نظام درآمدی در شهرداری و جداشدن از حوزه ساخت وساز» بر این مبنا قرار بود درآمدهای پایدار برای شهر ایجاد شود اما جزئیات آخرین بودجه تدوین شده برای این دوره از مدیریت شهری نشان می‌دهد همچنان تکیه اصلی درآمدزایی برای اداره شهر انواع عوارض ساختمانی و سهم اندک درآمدهای پایدار از مجموع درآمدهای سالانه شهر است. به‌عنوان مثال سهم عوارض نوسازی یا همان شارژ شهری به‌عنوان سالم‌ترین و پایدارترین در بودجه 1400 حدود 2 درصد است.
«دریافت عوارض بهره‌برداری از ساختمان به جای عوارض پروانه ساختمانی» و «ساماندهی کالبدی بافت فرسوده و اوضاع اجتماعی محله‌های ضعیف شهر» از دیگر محورهای اصلی ماموریت اعضای شورای شهر بود که در برنامه اولیه به آن تاکید داشتند اما تاکنون به تحقق نرسیده است. «حذف موانع ورود سرمایه‌گذار به پروژه‌های شهری» از جمله مهم‌ترین محورهای کاری بود که برمبنای آن مدیریت شهری می‌توانست تامین منابع درآمدی برای پروژه‌های مهم شهری همچون توسعه ناوگان مترو را از طریق آن انجام دهد اما مسیر این نوع تامین منابع هنوز باز نشده است.
«ارتقای سطح خدمات تفریحی و گردشگری در کل شهر» تا از طریق جاذبه‌های گردشگری در شهر افزایش و منابع مالی جدید و پایدار برای شهر تامین شود اما به نظر می‌رسد از یکسو عدم‌پیگیری و از سوی دیگر نبود شرایط و منابع مالی کافی زمینه را برای فعالیت در این حوزه برای اعضای شورای شهر و مدیران شهری فراهم نکرد.
تضمین اجرای کامل و بندبند طرح تفصیلی شهر تهران و همچنین بازنگری و به‌روزرسانی سند ملاک عمل در شهر تهران نیز به‌طور کامل مورد توجه قرار نگرفت.
استفاده از فضاهای زیرسطحی شهر تهران برای تامین برخی خدمات موردنیاز شهروندان، جلوگیری از نفوذ نامناسب کاربری‌های اداری به بافت‌های مسکونی، مهار ابرپروژه‌های ساختمانی در محله‌های فاقد ظرفیت پذیرش از دیگر محورهای کلیدی برای تبدیل شهر تهران به یک شهر زیست‌پذیر بود که در دستور کار اصلی تیم مدیریت شهری قرار نگرفت.
تکمیل خطوط مترو و تامین ناوگان حمل‌ونقل عمومی از جمله محورهای ماموریتی بود که اگرچه از همان ابتدا فعالیت‌های زیادی برای پیشبرد آن انجام شد اما چالش اصلی در این حوزه شیوه تامین منابع است که مدیریت شهری در این مسیر با مشکلات زیادی مواجه شد و همین امر سرعت تحقق این هدف را دچار سختی کرد.
تهیه بانک اطلاعاتی از زمین‌های ذخیره شهر و کنترل استفاده از آنها دیگر برنامه مهم کاری عنوان شده از سوی تیم مدیریت شهری بود اما هیچ عملکرد قابل‌توجهی طی سال‌های گذشته از سوی مدیریت شهری دیده نشد.
تاسیس صندوق توسعه محله از طریق درآمد عوارض ساختمانی برای پس انداز درآمدهای حاصل از این محل برای آیندگان یک نقطه قوت برای برنامه کاری پیش‌بینی شده در این دوره از مدیریت شهری بود اما عملا هیچ اقدامی برای تحقق آن انجام نشد. تاب‌آور کردن تهران با تقویت مدیریت بحران نیز در این دوره به‌عنوان یکی از وعده‌های مهم مدیریت شهری مطرح شد. درواقع بنا بود کاری شود که پلاسکوهای موجود، در برابر حوادث غیرمترقبه ایمن شوند اما پیشبرد این برنامه طی سال‌های اخیر به کندی بوده است.
کاهش آلودگی‌های محیط‌زیست نیز از جمله برنامه‌هایی بود که به‌طور کامل از حیطه اختیارات مدیریت شهری خارج است اما حتی مواردی همچون انتشار بوی مرموز در سطح برخی مناطق شهری و ناتوانی در تشخیص منبع آلاینده، از جمله موضوعاتی است که نشان می‌دهد مدیریت شهری توان و تلاش کافی در این حوزه نداشته است. مسدود کردن دریچه‌های فساد در شهر، محور کاری و در عین حال یکی از وعده‌های اصلی انتخاباتی این دوره از مدیریت شهری بود. این محور بنا بود از طریق مسدود کردن مسیر امضاهای طلایی در حوزه صدور پروانه ساختمانی از یکسو و حذف رانت در کمیسیون ماده 100 به نتیجه برسد. آن‌طور که شواهد نشان می‌دهد این دریچه‌های فساد اگرچه تاحدودی با شفاف‌سازی و انتشار برخی لایه‌های اطلاعاتی تا حدودی کنترل شده اما به‌طور قطع مسیر آنها به‌طور کامل مسدود نشده است.
توزیع عادلانه خدمات در شمال و جنوب شهر تا به وسیله آن فاصله شمال و جنوب در پایتخت کاهش پیدا کند نیز در زمره ماموریت‌های محقق نشده مدیریت شهری قرار دارد. تیم مدیریت شهری در این دوره بنا داشت تا با واقعی کردن هزینه خدمات ارائه شده به مناطق برخوردار، درآمد حاصل از این محل را برای توسعه خدمات شهری در مناطق کم‌برخوردار صرف کند اما این ماموریت تا تحقق کامل فاصله زیادی دارد. تعیین‌تکلیف و وصول مطالبات کهنه شهرداری و همچنین پرداخت بدهی‌ها نیز از جمله مواردی بود که می‌توانست در پیشرفت اهداف اصلی مدیریت شهری به دلیل تزریق منابع مالی جدید کمک کند. برای این منظور نیز اقداماتی طی یک‌سال نخست این دوره مدیریت شهری انجام شد اما پس از آن به‌صورت شفاف و روشن این موضوع تعیین‌تکلیف نشد. تعیین‌تکلیف نیروهای مازاد در شهرداری و حذف و ادغام معاونت‌های موازی در شهرداری با هدف چابک‌سازی مجموعه شهری نیز در دستور کار اولیه این دوره مدیریت شهری قرار داشت. آن‌طور که گزارش‌های مدیریت شهری نشان می‌دهد در حال حاضر به ازای هر پست سازمانی، چهار نیروی کار در مجموعه حضور دارد. موضوعی که از یکسو به ناکارآمدی و فربه شدن مجموعه منجر شده و از سوی دیگر هزینه‌های خانواده شهرداری را افزایش داده است. مدیریت شهری در مقطعی از زمان به کاهش تعداد نیروی انسانی اقدام کرد اما این مسیر تا محقق شدن اهداف کامل فاصله زیادی دارد. در حوزه ادغام معاونت‌های موازی فقط یک مورد معاونت برنامه‌ریزی و منابع انسانی در پایان سال گذشته پس از چند سال اصرار و فشار انجام شد اما دو معاونت شهرسازی و حمل‌ونقل و ترافیک، با کارکردهای مکمل و غیرقابل تفکیک همچنان بدون ادغام باقی مانده‌اند. کاهش آسیب‌های اجتماعی و کاهش هزینه اداره شهر دو محور دیگر عنوان شده در لیست برنامه‌های مهم مدیریت شهری بود که کارنامه عملکرد موفقی در مورد آن وجود ندارد.
صرف‌نظر از 22 محور عنوان شده در حوزه برنامه‌ها، در ابتدای این دوره از مدیریت شهری، کارشناسان و شهروندان نیز با هدف ایجاد تحول اساسی در حوزه اداره امور پایتخت، از این گروه 13 محور اصلی را مطالبه کردند که بررسی کارنامه عملکرد اعضای شورای شهر در این موضوع نیز نکات قابل‌توجهی را به دست می‌دهد. به‌عنوان مثال رفع مزاحمت‌های ساختمانی برج سازها از جمله موارد مورد اعتراض شهروندان در این سال‌ها بوده است. اخیرا شورای شهر با 7 برابر کردن جریمه سد معبر پروژه‌های ساختمانی، سعی کرده به نوعی به این مطالبه پاسخ دهد اما این پرسش مطرح است که پس از گذشت چهار سال و در پایان دوره، این اقدام می‌تواند نتیجه موثر داشته باشد؟
توقف خدمات رایگان به محله‌های لوکس نیز از جمله موارد مهم اشاره شده از سوی نخبگان شهری بود که از این تیم مدیریت شهری مطالبه شد. به اعتقاد آنها شارژ شهری معیوب که باعث شده شهروند جنوب شهر در واقعیت، هزینه بیشتر بابت خدمات کمتر به شهرداری پرداخت کند و ساکن شمال شهر عملا مهمان شهرداری باشد، باید در مسیر اصلاح قرار می‌گرفت تا از یکسو کیفیت زندگی در محلات شهر افزایش یابد و از سوی منابع سالم و پایدار به شهر تزریق شود اما اقدامی در این حوزه انجام نشد. حفظ ارتباط موثر با دولت از جمله مطالبات اصلی شهروندان و کارشناسان برای پیشبرد اهداف کیفی‌سازی زندگی در شهر تهران بود. از همین رو از ابتدای دوره، همسو بودن دولت و مدیریت شهری از جمله نقاط قوت این دوره از مدیریت شهری محسوب می‌شد. بازگشت شهردار به جلسات هیات دولت نیز مصداقی برای تایید این موضوع و امید به تحقق اهداف نیازمند همکاری دولت و شهرداری اما در ادامه نه تنها این جایگاه از دست رفت بلکه همسویی دولت و شهرداری در موارد زیادی به نفع شهر نشد.
در عین حال تعیین‌تکلیف «بلاتکلیفی» انبوه ایرادها و راه‌های دورزدن در طرح تفصیلی نیز از جمله مطالبات کارشناسان حوزه شهرسازی در این زمینه بود؛ اما به نظر می‌رسد همچنان نقاط ضعف زیادی در این حوزه وجود دارد. پایان دادن به تعارض منافع در فعالیت‌ها به‌عنوان مثال مشارکت شهرداری با ساختمان‌سازها در جایگاه سرمایه‌گذار نیز از اهداف مهم این دوره بود اما همچنان مدیریت شهری با معضل درگیر است. تعیین‌تکلیف اصل ماموریت کمیسیون ماده 5، اهرم کردن پروانه ساختمانی برای تنظیم بازار مسکن، قاعده‌مند شدن برج‌سازی، فراهم کردن زمینه تامین مالی شهر از طریق عموم مردم و بخش‌خصوصی، ایجاد صندوق ذخیره شهری، افزایش سطح کیفی ساعات فراغت شهروندان، نظرسنجی از شهروندان قبل از اجرای تصمیمات و سیاست‌های مهم شهری و درآمدسازی از محل اجاره اموال و املاک شهرداری به جای فروش، از دیگر مطالبات مهم از تیم مدیریت شهری بود که انتظار می‌رفت سیاست‌گذاری و فراهم کردن زمینه انجام آن از سوی پارلمان شهر پیگیری شود. با آنکه عقب‌ماندگی در مسیر تحقق این برنامه‌ها و مطالبات طی سال‌های اخیر در کارنامه عملکرد مدیریت شهری کاملا محرز است، اما در این میان نکات قابل قبول و مثبتی نیز در کارنامه عملکرد شورای پنجم قابل مشاهده که نشان از تلاش هر چند محدود برای تغییر ریل اداره شهر تهران دارد. موضوعاتی همچون اعلام عمومی دستور جلسات پارلمان شهری قبل از برگزاری جلسات، علنی شدن تمامی جلسات پارلمان شهری، تصمیم به واگذاری برخی شرکت‌های زیرمجموعه شهرداری، ابطال مصوبه برج-باغ، تغییرات بنیادین در طرح ترافیک، دعوت از چهره‌های دولتی در پارلمان شهری، ممنوعیت خرید ساختمان جدید در شهرداری، کنترل افزایش بدهی‌ها، تلاش برای فراهم کردن شرایط زیست شبانه، تغییر نما و منظر شهری به لحاظ کاهش کارگاه‌های عمرانی، ممنوعیت اخذ تسهیلات برای پروژه‌های عمرانی کمتراز 75 درصد پیشرفت فیزیکی، تلاش برای انجام سفرهای درون‌شهری با دوچرخه و ایجاد فونداسیون اتاق شیشه‌ای مهم‌ترین این تلاش‌ها در این دوره از مدیریت شهری بوده است.
