زلزله‌های سه دوره زمانی در مستطیل ۲۶ هزار کیلومترمربعی به مرکزیت تهران پایش شد
یافته جدید از گسل‌های تهران
رفتار متفاوت لرزه‌ای غرب و شرق تهران
مفهوم ابتلای شهر تهران به «سکون لرزه‌ای»
پایش رفتار لرزه‌ای یک محدوده ۲۶ هزار کیلومتر مربعی به مرکزیت شهر تهران منجر به کشف یافته‌های جدید از گسل‌های پایتخت شد. به گزارش «دنیای اقتصاد»، بررسی‌های علی بیت‌اللهی و نگار سودمند، دو تن از زلزله‌شناسان ایرانی در قالب یک پژوهش جدید درخصوص رفتار‌های لرزه‌ای شهر تهران و مناطق اطراف آن، نشان می‌دهد این گستره از پتانسیل لرزه‌خیزی بسیار بالایی به دلیل وجود گسل‌های متعدد برخوردار است. با این حال در بخش‌هایی از این گستره در برخی بازه‌های زمانی مورد بررسی وضعیت سکون لرزه‌ای حاکم است و علائمی از تخلیه انرژی گسل‌ها در قالب ثبت خردلرزهها و زمین‌لرزه‌های با بزرگای بیشتر به ثبت نرسیده است.
در این پژوهش برای بررسی رژیم لرزه‌خیزی پهنه شهر تهران با هدف رصد بهتر آخرین تغییرات در رفتار گسل‌های اصلی و فرعی،گستره جغرافیایی چهارگوشی به مرکزیت پایتخت به‌عنوان «منطقه نیازمند کنکاش» در نظر گرفته شده است؛ همچنین در قالب این پژوهش در سه دوره زمانی ۵،۲ و ۱۳ سال اخیر در گستره‌ای مستطیل‌شکل به مرکزیت پایتخت و به ابعاد ۲۰۰ در ۱۳۰ کیلومتر(۲۰۰ کیلومتر از شرق تا غرب و ۱۳۰ کیلومتر در شمال تا جنوب)، زمین‌لرزه‌های با بزرگی بیش از ۵/ ۲ ریشتر ثبت شده در سایت مرکز لرزه‌نگاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، مورد آنالیز واقع شده است.
فاصله غربی‌ترین و شرقی‌ترین گوشه‌های این چهارگوش از حاشیه شهر تهران ۷۵ کیلومتر و فاصله شمالی‌ترین و جنوبی‌ترین گوشه‌های آن از حاشیه پایتخت ۵۰ کیلومتر است. بررسی‌ها نشان می‌دهد ۸۳ گسل مهم، اصلی و فعال در این چهارگوش با طول مجموعا ۳۳۰۰ کیلومتر واقع شده‌اند؛ گسل‌های مشاء، شمال تهران، طالقان، رباط کریم، شمال و جنوب ری، پیشوا، کوشک نصرت، کندوان، کهریزک، گرمسار، ایوانکی، آراد و الموت‌رود را میتوان از جمله این گسل‌ها برشمرد. علاوه بر این گسل‌ها،گسل‌های متوسط و فرعی در محدوده شهری تهران نیز در این چهارگوش قرار می‌گیرند که از جمله آنها میتوان به گسل‌های لویزان، نیاوران، پردیسان، ونک پارک، ولنجک و... اشاره کرد.
همچنین در چهارگوش انتخاب شده مجموعا ۶۷ شهر قرار گرفته‌اند که جمعیتی بالغ بر ۱۵ میلیون و ۱۱۱ هزار نفر را در خود جای داده‌اند؛ این گستره از آنجا که دو کلان‌شهر مهم کشور یعنی تهران و کرج را در خود جای داده است و از آنجا که تعداد قابل توجهی از گسل‌های کاری، جوان و اصلی در این ناحیه قرار دارند،به لحاظ ریسک لرزه‌ای از اهمیت زیادی برخوردار است.
آمارهای موجود نشان می‌دهد در پهنه مورد بررسی مجموعا ۴ میلیون و۸۲۵ هزار واحد مسکونی و بیش از یک میلیون نفر جمعیت سکونت دارند. بررسی‌های انجام شده از سوی این تیم تحقیقاتی نشان می‌دهد تراکم گسلش(تعداد گسل‌های فعال و لرزه‌زا) در شمال تهران نسبت به سایر اضلاع و بخش‌های گستره مورد بررسی بیشتر است؛ همچنین در شرایطی که تراکم گسلش یا تعداد گسل‌ها در غرب تهران بیش از ضلع شرقی پایتخت است، زمین‌لرزه‌های رخ داده در بخش شرقی این گستره در سه دوره مورد بررسی، بیشتر از پهنه‌های غربی است.
براساس اطلاعات موجود در این پژوهش، در بازه زمانی ۱۳ سال اخیر مجموعا ۱۰۲ زمین‌لرزه با بزرگای ۳ ریشتر و بیشتر، در این گستره به ثبت رسیده است که از این تعداد یک زمین‌لرزه با بزرگای بیش از ۵ ریشتر بوده است؛ همچنین ۱۰ زمین‌لرزه با بزرگای ۴ تا ۵ ریشتر و ۹۱ زمین لرزه با بزرگای ۳ تا ۴ ریشتر در این بازه زمانی در پهنه مورد بررسی به ثبت رسیده است که بررسی‌ها حاکی است تعداد این زمین‌لرزه‌ها در نواحی شرقی پایتخت بیش از نواحی غربی بوده است؛ حال آنکه تعداد و تراکم گسل‌ها در سمت غربی گستره مورد بررسی بیش از سمت شرقی این پهنه است.
بررسی‌های صورت گرفته در رابطه با وضعیت لرزه‌خیزی پایتخت وحواشی پیرامونی آن طی ۱۳ سال گذشته نشان می‌دهد در این بازه زمانی گستره شهری تهران و اطراف آن در راستای شمالی و جنوبی از زمین‌لرزه تنک بوده است؛ در واقع در این پهنه به رغم وجود گسل‌های متعدد فعال و کاری، زمین‌لرزه‌های مورد انتظار به وقوع نپیوسته است که این موضوع ضرورت مهمی را به لحاظ مطالعاتی پیش‌روی زلزله‌شناسان قرار می‌دهد؛ تنک بودن گستره شهری تهران در پهنه مورد اشاره، ضرورت تمرکز مطالعاتی بیشتری را از جهت بررسی قفل‌شدگی گسل‌های شمال تهران و سایر گسل‌های مجاور شهری پایتخت ایجاد کرده است.
بررسی تحولات لرزه‌ای پهنه مورد بررسی در ۵ سال اخیر نیز نشان می‌دهد در این مدت ۱۰۸ زمین‌لرزه با بزرگای بیش از ۵/ ۲ ریشتر به وقوع پیوسته است که بزرگ‌ترین آن، زمین‌لرزه ۲/ ۵ ریشتری ملارد در سال گذشته بوده است؛ از این تعداد ۵ زمین‌لرزه دارای بزرگی ۴ و بزرگ‌تر از آن و ۲۹ زمین‌لرزه با بزرگای بین ۳ و ۴ ریشتر و مابقی کوچک‌تر از ۳ ریشتر بوده است؛ همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد از مجموع زمین‌لرزه‌های ثبت شده در ۵ سال گذشته ۲۹ زمین‌لرزه در سمت غربی تهران رخ داده است که متوسط بزرگی این زمین‌لرزه‌ها در این ناحیه ۳ ریشتر بوده است؛ همچنین از مجموع کل این زمین‌لرزه‌ها ۷۷ زلزله نیز با متوسط بزرگای ۹/ ۲ ریشتر در بخش شرق تهران به وقوع پیوسته است. نتایج این پژوهش از روند ۵ سال اخیر رفتار لرزه‌ای شهر تهران و نواحی پیرامونی آن نشان می‌دهد در بازه زمانی ۵ سال اخیر از ابتدا تا انتها پس از کاهش قابل ملاحظه رخداد زلزله، روند افزایش ناگهانی تعداد زمین‌لرزه‌ها رخ داده است؛ این موضوع را میتوان با یک اصل فیزیکی در ارتباط دانست؛ مبنی بر اینکه دوره‌های سکون لرزه‌ای در واقع فرصت زمانی لازم برای تجمع تنش‌های لرزه‌ای و سپس رهایی آنها در شکل رخداد زلزله را فراهم می‌کند. در پنج سال گذشته در نوار شمالی-جنوبی پهنه مورد بررسی به مرکزیت تهران سکون لرزه‌ای قابل توجهی مشاهده می‌شود؛ این نوار دربردارنده محدوده شهری نیز هست که در آن طی ۵ سال گذشته تنها یک زمین‌لرزه در جنوب آن با بزرگی ۵/ ۲ ریشتر در ماه اول سال ۲۰۱۷(زمستان ۹۵) به ثبت رسیده است.
در این پژوهش،رفتار لرزه‌ای شهر تهران و نواحی پیرامونی آن در گستره مورد بررسی در دو سال گذشته نیز مورد تحقیق قرار گرفته و اعلام شده است بازه زمانی ۲ سال اخیر از آن جهت که اطلاعات جدیدتری در ارتباط با رفتار لرزه‌ای تهران و نواحی پیرامونی در اختیار قرار می‌دهد و با داده‌های جدیدتری سروکار دارد از اهمیت ویژه‌تری برخوردار است و تغییرات اخیر رفتار لرزه‌ای گستره در آن به نحوی بهتر قابل ارزیابی است.
طی دو سال گذشته مجموعا ۵۵ زمین‌لرزه در اطراف تهران و پهنه مورد بررسی به ثبت رسیده است؛ این در حالی است که اگر پهنه مورد بررسی به‌طور مساوی به سه مستطیل تقسیم شود، در مستطیل میانی که شهر تهران در مرکزیت آن قرار دارد طی دو سال گذشته حتی یک زمین‌لرزه نیز به ثبت نرسیده است درحالی که در این پهنه تعداد قابل توجهی گسل فعال وکاری و جوان وجود دارد که هر کدام توان لرزه‌زایی قابل توجهی دارد؛ در واقع رصد تحولات مربوط به رفتار لرزه‌ای محدوده مورد بررسی نشان می‌دهد در مستطیل مرکز که در راستای شمالی-جنوبی با طول ۱۵۰ کیلومتر (از ملارد در غرب تا پردیس در شرق)و عرض ۷۰کیلومتر(از جواد آباد در جنوب تا مرزن آباد در شمال)،به مرکزیت پایتخت قرار دارد، طی دو سال گذشته زمین‌لرزه‌ای رخ نداده است؛ این موضوع نشان‌دهنده سکون لرزه‌ای قابل توجهی است که به دلیل تعدد گسل‌های با قابلیت لرزه‌زایی بالا، نیازمند پایش و بررسی است.
بررسی تحولات لرزه‌ای پهنه مورد بررسی طی دو سال گذشته حاکی است،غرب این مستطیل با ۲۴ زمین‌لرزه که بزرگ‌ترین آن با بزرگای ۲/ ۵ ریشتر سال گذشته در ملارد اتفاق افتاد دارای میانگین بزرگی ۳ ریشتر است؛ در سمت شرق این مستطیل نیز ۳۱ زمین‌لرزه با متوسط بزرگی ۸/ ۲ به وقوع پیوسته است اما مستطیل وسطی و عبوری از تهران فاقد رخداد لرزه‌ای است.
نتیجه به دست آمده از این پژوهش نشان می‌دهد از یک زاویه، عدم وقوع تنش لرزه‌ای در مستطیل میانی پهنه موردبررسی به رغم تجمع گسل‌های فعال،اصلی،جوان و کاری در این محدوده،در بازه زمانی مورد بررسی،می‌تواند احتمال افزایش خطر مربوط به وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ‌تر در نتیجه تجمع کنش لرزه‌ای را تقویت کند. به‌عبارت دیگر گاه سکون‌لرزه‌ای در یک منطقه گسلی، پرمعنادار از فعالیت‌های لرزه‌ای در آن گستره است؛ زلزله‌شناسان معتقدند سکون لرزه‌ای در گستره‌ای که در آن گسل‌های اصلی وفعال قرار دارند اما در یک بازه زمانی مشخص فاقد تحرکات لرزه‌ای هستند می‌تواند از یک زاویه نشان‌دهنده احتمال تجمع تنش‌ها در یک ناحیه گسلی در نتیجه قفل‌شدگی گسل‌ها و تقویت احتمال وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ‌تر در سال‌ها و دوره‌های بعد باشد.
گسل‌ها شکستگی‌های پوسته زمین هستند که گاه بر اثر حرکات پوسته ممکن است در یکدیگر قفل شده ومانع از آزادسازی انرژی‌های جمع شده در لایه‌های زیرین زمین در قالب خردلرزهها یا زمین‌لرزه‌های با بزرگای کم شوند؛ در نتیجه تجمع تنش‌ها به دنبال بروز پدیده قفل شدگی گسلی انرژی‌ها بدون آنکه امکان رهاشدگی در دوره‌های زمانی مختلف داشته باشند در یک ناحیه انباشته شده و به‌صورت ناگهانی آزاد می‌شوند؛ این امر منجر به بروز زمین‌لرزه‌های مهیب و مخرب خواهد شد؛ تیم مطالعاتی این پژوهش دست‌کم سه راهکار مهم برای مدیریت چنین وضعیتی به منظور به حداقل رساندن خسارت‌های ناشی از احتمال آزادشدن ناگهانی تنش‌های تجمیع شده در دوره‌های زمانی طولانی در نواحی گسلی شهر تهران و اطراف آن پیشنهاد می‌کنند.
پایش لرزه‌ای گسل‌های تهران واطراف آن به‌طور جدی با سنجه‌های مناسب به همراه اندازه‌گیری تنش‌ها و کرنش‌ها یکی از این روش‌ها است؛ لازم است در وهله دوم کار جدی روی پیش‌نشانگرهای زلزله با اولویت تهران آغاز شود و در مرحله سوم پیشنهاد شده است به پدیده‌ها و ناهنجاری‌هایی که ممکن است با عوامل لرزه‌ای مرتبط باشند به‌طور جدی توجه شود.
ارسال نظر