شهرام شهابیان / کارشناس شهرسازی

هدف اصلی از این نوشتار ارائه راهکارهای اجرایی و عملیاتی بر کاهش ترافیک شهر تهران است اما از آنجا که مساله ترافیک عامل اصلی آلودگی هوای شهر تهران نیز هست، این دو مقوله دارای ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر هستند به عبارت دیگر «ترافیک = آلودگی». در شهر تهران استفاده از وسیله نقلیه شخصی و عمومی دارای معایب و مزایایی است که ‌باید برپایه منافع مشترک شهر و شهروند با نگاه کارشناسی به آن پرداخته شود. مهم‌ترین چالش‌های استفاده از وسایل حمل‌و‌نقل شخصی عبارتند از:

۱- کیفیت پایین خودروهای تولید داخل و نیز خودروهای وارداتی ساخت چین ۲- استاندارد نبودن یک سوم از خودروهای در حال تردد در سطح شهر تهران ۳- کیفیت نازل سوخت مصرفی خودروها ۴- تعداد زیاد خودروهای فرسوده در شرایط کنونی ۵- وجود موتورسیکلت‌های با احتراق ناقص ۶- عدم رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی ۷- مسافرکشی خودروهای با شماره‌های متفاوت در سطح شهر ۸- فرهنگ چگونگی استفاده از خودرو.

مهم‌ترین چالش‌های استفاده از وسایل حمل‌و‌نقل عمومی عبارتند از:

۱- شلوغی خطوط مترو ۲- زمانبر بودن مقصد سفر در مترو ۳- فقدان خطوط سریع‌السیر (اکسپرس) مترو ۴- موقعیت مکانی نامناسب برخی از ایستگاه‌های مترو ۵- عدم دسترسی مناسب به ایستگاه‌های مترو به‌خصوص در بافت‌ها و محلات مسکونی ۶- فراگیر نبودن ایستگاه‌ها و خطوط اتوبوسرانی ۷- عدم رعایت زمان‌بندی مسیرهای خطوط اتوبوسرانی ۸- کیفیت نازل ناوگان اتوبوسرانی ۹- تراکم بیش از اندازه در برخی مسیرهای عبوری خطوط اتوبوسرانی ۹- میزان آلایندگی اتوبوس‌های شهری ۱۰- فرسودگی مینی‌بوس‌های درون‌شهری ۱۱- کیفیت پایین ون‌های داخل شهر ۱۲- عدم نظارت صحیح بر عملکرد ون‌های داخل شهر ۱۳- بی‌توجهی به آسایش و ایمنی مسافر ۱۴- فرسودگی تاکسی‌ها ۱۵- وجود تاکسی‌های نامناسب مانند پیکان، پراید، آردی و... و مسافربرهای شخصی فاقد کیفیت.

راهکارهای اجرایی: موتورسیکلت: تعداد موتورسیکلت‌های شهر تهران بیش از ۷۵۰ هزار دستگاه است؛ یعنی به ازای هر ۴ خودرو یک دستگاه موتورسیکلت وجود دارد. این در حالی است که ۸۵ درصد از این موتورسیکلت‌ها دارای مشکل احتراق هستند که ۱۹ درصد از آلودگی هوای تهران را سبب می‌شوند. در حال حاضر در سطح شهر تهران استفاده‌های گوناگونی از موتورسیکلت می‌شود؛ مثل مسافرکشی، حمل کالا و... علاوه بر آن موضوعات دیگری مثل صلاحیت رانندگی با موتورسیکلت، چگونگی نگهداری از آن، رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی، توجه به حقوق عابران پیاده و از همه مهم‌تر نحوه عبور و مرور و مساله توقف و پارک موتورسیکلت‌ها را نیز ‌باید به آن اضافه کرد که امروز در سطح شهر تهران به‌عنوان یک معضل جدی مطرح بوده که متاسفانه تاکنون راهکار منطقی و قانونی برای آن پیش‌بینی نشده است. بنابراین توصیه می‌شود در مرحله نخست نسبت به راهکارهای زیر اقدامات اساسی انجام پذیرد:

جلوگیری از تولید و شماره‌گذاری موتورسیکلت‌های بنزینی؛ تولید و شماره‌گذاری موتورهای برقی نه با قدرت بالا بلکه با قدرت متوسط و به پایین؛ تغییر در قوانین صدور گواهینامه‌های موتورسیکلت ؛ تغییر در قوانین نحوه تخلفات موتورسیکلت‌سواران.

تاکسی‌های داخل شهر: شهر تهران دارای ۸۰ هزار دستگاه تاکسی بوده که ۲۰ هزاردستگاه آن فرسوده و خارج از استاندارد است. به‌طور کلی جامعه ۵۰۰ هزار نفری خانواده تاکسیرانی شهر تهران که روزانه حدود ۴ میلیون جابه‌جایی مسافر را به انجام می‌رسانند نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تری به ویژه از منظر نحوه خروج تاکسی‌های فرسوده از سطح شهر تهران است. زیرا ۱۸ درصد میزان آلودگی هوای شهر تهران سهم ناوگان تاکسیرانی است. شاید یکی از دلایل اصلی عدم استقبال از طرح خروج خودروهای فرسوده، نارضایتی مالکان از روند جایگزینی و پیچیده بودن مراحل اداری و قانونی است و از همه مهم‌تر در نظر گرفتن رضایت مالکان تاکسی که متاسفانه تاکنون در این زمینه آسیب‌شناسی جدی برای ارائه راه‌حل‌های آسان و منطقی صورت ‌نپذیرفته است. در حال حاضر یک دستگاه پیکان فرسوده در هر کیلومتر ۵۵ گرم منواکسید کربن در هوا منتشر می‌کند در حالی که خودروهای جدید به ازای همان مسافت فقط یک گرم منواکسید کربن تولید می‌کنند. نکته حائز اهمیت دیگر آن است که عمر مفید تاکسی حداکثر بین ۸ تا ۱۰ سال است، بنابراین موضوع نوسازی ناوگان تاکسیرانی یک مساله تقریبا دائمی است. بر همین اساس مطالعه و برنامه‌ریزی برای راهکاری‌های زیر پیشنهاد می‌شود:

خروج تاکسی‌های فرسوده از ناوگان حمل ‌و‌نقل عمومی با اولویت نخست؛ خروج تاکسی‌های پیکان، پراید و آردی و مهم‌تر از همه ون‌های چینی از ناوگان تاکسیرانی؛ جایگزینی خودروهای فرسوده با ماشین‌های هیبریدی؛ گسترش تاکسی‌های اینترنتی و تلفنی با نظارت سازمان تاکسیرانی؛ مجهز شدن تاکسی‌ها به دستگاه‌های کارتخوان کارت شهروندی؛ ساماندهی نظام حرکتی تاکسی‌ها در سطح شهر و جلوگیری از تردد تاکسی‌های سرگردان؛ توجه به حقوق شهروندی با هدف ارائه بهترین کیفیت و خدمات به مردم؛ الزام استفاده از کولر در روزهای گرم سال؛ رعایت بهداشت عمومی و خصوصی برای تاکسی‌ها و رانندگان تاکسی؛ در نظر گرفتن آموزش‌های تخصصی برای رانندگان تاکسی و ارائه گواهی‌نامه‌های مربوطه؛ برنامه‌ریزی برای زمانی کردن تردد تاکسی‌ها (تقسیم‌بندی زمانی)؛ بازنگری در قوانین مربوط به خروج تاکسی‌های فروسوده با هدف تسهیل در انجام این مهم؛ مکان‌یابی مناسب ایستگاه‌های تاکسی در سطح شهر.

خودروهای شخصی: هم اکنون حدود ۴ میلیون خودروی شخصی در سطح شهر تهران در حال تردد هستند.

سهم آلودگی هوای تهران از سواری‌های شخصی حدود ۴۵ درصد است. این در حالی است که روزانه حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد خودروهای موجود از شهرهای اقماری اطراف، وارد شهر تهران می‌شوند. در حال حاضر آمار دقیقی از تعداد خودروهای فرسوده در سطح شهر تهران موجود نیست. یکی از دلایل آن تعاریف متفاوت از خودروی فرسوده است. گفته می‌شود تعداد خودروهای فرسوده شهر تهران بیش از ۱۶۰ هزار دستگاه است. مهم‌تر از آن آمار دقیقی از خروج خودروهای فرسوده وجود نداشته؛ چرا که دارای روند بسیار کندی است. تنها آمار موجود از خروج خودروهای فرسوده متوجه ناوگان تاکسیرانی بوده که به‌رغم وجود مشکلات عدیده در حال انجام است. براساس مطالعات انجام یافته، مهم‌ترین مولفه‌های نظام حرکتی در شهر تهران که ‌باید مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:

خروج خودروهای فرسوده ؛ استفاده از سوخت استاندارد ؛ استاندارد بودن خودرو؛ الزام‌آور بودن قوانین و مقررات.

تغییر قوانین: واقعیت آن است که استفاده مادام‌العمر از خودروها در هیچ جای دنیا امکان‌پذیر نیست و یک راننده نمی‌تواند چند دهه متوالی با یک خودرو تردد کند، زیرا خودروها مانند بسیاری از وسایل دیگر تاریخ مصرف دارند. موضوع کیفیت خودرو از آنجا که مستقیما با ایمنی و سلامت افراد جامعه سروکار دارد، از درجه اهمیت بیشتری برخوردار است. با نگاهی به تجارب بین‌المللی در می‌یابیم که عمر مفید برای هرگونه استفاده یا نقل و انتقال خودرو به‌درستی تعریف و توسط قانون‌گذار مشخص شده است. براساس موازین و قوانین موجود در اتحادیه اروپا، عمر مفید خودرو بین ۱۲ تا ۱۵ سال در نظر گرفته شده است در حالی که در ایران خودروهای با سن بیش از ۳۰ سال در حال تردد هستند.

دولت‌های اروپایی برای رفع نگرانی‌های زیست محیطی نسبت به اتخاذ سیاست‌های ملی و امضای توافقنامه‌های داوطلبانه اقدام کرده‌اند. بر همین اساس در اواخر سال ۱۹۹۹، ۱۰ کشور عضو اتحادیه اروپا ـ که در راس آنها آلمان قرار دارد ـ به وضع قوانین جدید برای خودروهای فرسوده و چگونگی بازیافت آنها پرداختند که مهم‌ترین آنها موضوع عمر مفید ۱۵ ساله برای استفاده، تردد و هرگونه خرید و فروش خودرو است که در صورت نگهداری از خودروهای با عمر بیش از ۱۵ سال، افزایش هزینه‌های بیمه، مالیات و عوارض خودرو را دربر دارد که عملا نگهداری و استفاده از آن در اینگونه از کشورها توجیه اقتصادی نخواهد داشت.

آنچه مسلم است هرگونه برنامه‌ریزی و اقدام در راستای حل مشکل ترافیک تهران نیازمند عزم جدی است که با همکاری دستگاه‌های مسوول و متولیان امر می‌تواند محقق شود. بدیهی است مشارکت عموم شهروندان در اجرای آن زمینه‌ساز این امر مهم خواهد بود. مهم‌ترین نقطه آغازین برای حل این مشکل بازنگری و تدوین قوانین جدید است. متاسفانه در کشور ایران قانونی در مورد عمر مفید خودروها وجود ندارد؛ این در حالی است که در بسیاری از کشورها، دولت‌ها با وضع قوانین در مورد خودروهای دست دوم، نگهداری اینگونه خودروها را بسیار سخت و پرهزینه اعلام می‌کنند. در ایران هزینه پایین نقل و انتقال، بیمه، عوارض و... نگهداری یک خودرو دست دوم با کارکرد چند ساله را برای مالکان خودرو آسان کرده است. در حال حاضر به نظر می‌رسد دولت ‌باید به‌صورت جدی وارد این عرصه شده و ضمن بازنگری در قوانین سال‌های ۱۳۷۴، ۱۳۸۲ و ۱۳۹۰ نسبت به وضع قوانین محدود‌کننده جدید اقدام کند. مهم‌ترین اقدامات اولویت‌دار عبارتند از: ممنوعیت تردد و خرید و فروش خودرو با عمر بیش از ۱۵ سال در شهر تهران، بازنگری در تعاریف خودروهای فرسوده بر اساس عمر مفید خودروها، بازنگری در روند خروج‌خودروهای فرسوده و تعریف مکانیزم‌های سهل و آسان در جهت سرعت بخشیدن به آن، ممنوعیت شماره‌گذاری موتورسیکلت‌های بنزینی، ایجاد مشوق‌های لازم برای تولید و استفاده از موتورهای برقی، بازنگری در قوانین و مقررات صدور گواهینامه موتورسیکلت، ساماندهی وضعیت نظام حرکتی و سرویس‌دهی ناوگان تاکسیرانی، مینی‌بوسرانی و اتوبوسرانی، تغییر ساعات کار مغازه‌ها در سطح شهر تهران، شبانه‌روزی کردن خطوط مترو با در نظر گرفتن امنیت شهروندان، ممنوعیت فروش روزانه آرم طرح ترافیک، استفاده حداقلی از نیروهای راهنمایی و رانندگی در سطح معابر و توسعه دوربین‌های کنترل ترافیک بر پایه سیستمی کردن نظام حرکت در کلیه معابر شهر تهران. در پایان ذکر این نکته حائز اهمیت است که گرچه در برنامه ششم توسعه کشور در زمینه ساخت، تکمیل و توسعه قطار حومه‌ای کلان‌شهرها موضوعاتی پیش‌بینی شده است که می‌تواند زمینه برخی اقدامات هدفمند را در راستای بهبود شرایط زیست‌محیطی کلان‌شهرها ازجمله شهر تهران فراهم کند اما این مساله مستلزم صرف زمان، هزینه و تلاش فراوانی بوده که قطار حرکت افزایشی تعداد خودروهای شهر تهران و به دنبال آن آلودگی بیشتر شهر را متوقف نخواهد کرد. بنابراین به‌نظر می‌رسد تنها راهکار اجرایی کوتاه‌مدت وضع قوانین و مقررات جدیدی است که بتواند شرایط وضع موجود را با اولویت سلامت شهروندان تغییر دهد.