علی بیت‌اللهی/ رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات مسکن

حمله تروریستی به ساختمان مجلس شورای اسلامی و حرم مطهر امام (ره)، در صبحگاه چهارشنبه مورخ ۱۷/ ۳/ ۹۶ دارای ابعاد گوناگونی است که پرداختن به آنها و کنکاش در مورد دلایل و چگونگی این نوع از حملات تروریستی، جایگاه ویژه‌ای را به جهت درس آموزی و جلوگیری از تکرار حوادث مشابه و اتخاذ تدابیر مقابله و دفاعی داراست.

ایمنی ساختمان‌ها، بحث گسترده‌ای است که از مباحث لرزه‌ای و ایمنی سازه‌ها در برابر زلزله، مباحث آتش و تاسیسات و مصالح ساختمانی گرفته تا مباحث پدافندی و ایمنی در برابر مخاطرات انسان ساخت و حملات دشمن و تروریستی را در بر می‌گیرد. مبحث ایمنی ساختمان‌ها از نظر پدافندی، حملات دشمن و حملات تروریستی، بعد از حمله به برج‌های دوقلوی نیویورک، از دیدگاه علمی و مهندسی به‌طور گسترده‌ای مورد توجه قرار گرفته است و نظر به افزایش خطرات و حملات تروریستی و گسترش آن در اقصی نقاط دنیا، ضرورت اجتناب پذیری در طراحی‌ها و نیز تغییر کاربری ساختمان‌ها و سازه‌ها، ایجاد تغییرات محافظتی در آنها شده است. کشور ما نیز از این قاعده نباید مستثنی باشد و باید در ابتدا برای ساختمان‌های موجود، با بررسی‌های تفصیلی و تعیین مراکز استراتژیک و مهم و بسیار مهم کشور و اولویت بندی آنها اقدامات اجرایی با ملاحظات ارتقای ایمنی ساختمان در برابر حملات تروریستی به عمل آورد و سپس برای طراحی ساختمان‌های جدید و بسیار مهم نیز از همان ابتدا، الزامات طراحی در برابر حملات تروریستی را مد نظر قرار داد.

در این نوشتار، به بررسی عناوین موضوعی ایمنی ساختمان‌های مهم و الزامات طراحی آنها در برابر حملات تروریستی پرداخته می‌شود، موضوعی مهم و مغفول در طراحی‌های مهندسی ساختمان و مدیریت بحران و پدافند غیرعامل. ضرورت پرداختن به موضوعی نظیر پروسه تکوین و تکامل دانش‌های مهندسی در شاخه‌های مختلف، به تبع ضرورت‌ها و الزامات و تحمیل‌هایی است که شرایط و مقتضیات زمانی ایجاد می‌کند و به شکل و نوع و نحوه طراحی‌های مهندسی در همه عرصه‌ها تاثیر می‌گذارد. شاید در مقاطعی از زمان ضرورت‌هایی احساس شده و پس از مدتی با رفع مشکل، آن ضرورت‌‌ها نیز شکل و محتوای وجودی خود را از دست دادند و به بوته فراموشی سپرده شده‌اند. گاه نیز ضرورت‌ها و نیازهای جدی در مقطعی از زمان شکل می‌گیرند و به‌طور ماهوی، اقدامات لازم درخصوص رفع نیاز و ضرورت‌های این چنینی، کاملا بجا و الزامی می‌نماید، لیکن به‌دلیل عدم استمرار و ماندگاری مشکل، باز اقدامات اجرایی لازمه برای جواب به این قبیل از ضرورت‌ها، مغفول می‌مانند و تکمیل نمی‌شوند. به‌عنوان مثال در زمان جنگ تحمیلی و در مقاطعی از آن که بمباران شهرها و پرتاب موشک‌ها به‌ویژه به سوی تهران صورت گرفت، اقدامات وسیعی برای ساخت و گسترش جان پناه‌ها و پناهگاه‌ها آغاز شد، در همان زمان از سوی مدیران ارشد وقت، اعلام شد که امر پناهگاه‌سازی، وابسته به جنگ و بمباران شهرها نیست و بلکه امری است مستمر که ادامه خواهد یافت. در عمل، با خاتمه بمباران‌ها و جنگ، اولویت‌های عمرانی کشور عوض و از آن شتاب و آهنگ اولیه برای پاسخ به ضرورت تامین امنیت جانی شهروندان در مقابل حملات هوایی دشمن، به‌طور قابل ملاحظه‌ای کاسته شد. باید ذکر کرد که منظور از ایمنی سازه‌ها در برابر حملات تروریستی، تامین امنیت ساکنین، شاغلین و مراجعه‌کنندگان از یک طرف و مقاوم کردن سازه با اقدامات مهندسی در برابر اقدامات خرابکارانه از طرف دیگر است. به‌عنوان مثال، سهولت دسترسی تروریست‌ها به مکان‌های کلیدی در یک ساختمان یا به‌طور کلی ورود آسان به یک ساختمان، ایمنی جانی مردم و مراجعه‌کنندگان، کارمندان و مسوولان و مدیران را به‌راحتی در معرض خطر قرار می‌دهد، بنابراین این دسته از ساختمان‌ها ایمن محسوب نخواهند شد.

همچنین در دسترس بودن نقاط و مکان‌های حساس از یک سازه، ساختمان یا تاسیسات مهم، به‌طوری که به سهولت بتواند در اثر حملات تروریستی یا خرابکاری، موجبات تخریب، آتش سوزی و آسیب پذیری عمده سازه و بنا شود نیز آنها را ناایمن در برابر اقدامات خرابکارانه خواهد کرد. بنابراین بحث ایمنی در برابر اقدامات تروریستی و خرابکارانه را می‌توان در سه حوزه مورد توجه قرار داد: ۱- ایمنی ساختمان ها، سازه‌ها و تاسیسات و مجموعه‌های در دست طراحی. ۲- ایمنی ساختمان ها، سازه‌ها و تاسیسات و مجموعه‌های موجود. ۳- ایمنی جانی افراد ساکن، شاغل یا مراجعه‌کنندگان . در مورد بند ۱، ساختمان‌ها و سازه‌های استراتژیک و در دست طراحی، تعداد بسیار محدودی را شامل می‌شوند ولی برای این قبیل از بناها و مجموعه‌های مهم، طراحی بر اساس مقابله با اقدامات خرابکارانه و تروریستی صورت نمی‌گیرد و به‌طور کلی الزامات قانونی و مقررات ویژه‌ای در این زمینه وجود ندارد. می‌توان گفت به جز موارد خاص نظامی که در آنها اساسا طراحی‌های پدافندی جزو ارکان طراحی‌های مهندسی است، اساسا این ضرورت وارد طراحی‌های مهندسی ما نشده است.

مهم‌ترین بخش کار در کشور، بند ۲ فوق‌الذکر، توجه ویژه به سازه‌ها و ساختمان‌ها و تاسیسات موجود است. نگاهی به وضعیت طراحی تاسیسات و سازه‌های استراتژیک کشور نشان می‌دهد که شاخص ایمنی در برابر حملات تروریستی در آنها اساسا وجود ندارد. واحدهای حراستی ساختمان‌ها و سازه‌ها و تاسیسات بسیار مهم و استراتژیک کشور، بر مبنای کنترل ورود خروج و کنترل مدارک کار می‌کنند ولی برای مقابله با حملات تروریستی باید تمهیدات خاص در المان‌های سازه‌ای و نحوه کنترل و سیستم‌های هوشمند خاص در نظر گرفته شود. اتخاذ تدابیری برای ایمنی جانی مسوولان و مدیران و شاغلان و مراجعه‌کنندگان در ساختمان‌ها و تاسیسات در حملات تروریستی نیز یکی از مهم‌ترین رویکردهای بازنگری در شیوه‌های ارتقای ایمنی جانی در سازه‌ها و تاسیسات مهم و استراتژیک است. با هدف ایمنی ساختمان‌ها و سازه‌ها و تاسیسات مهم و استراتژیک و حفاظت از افراد مرتبط با این مستحدثات، لازم است در چند محور در کشور کار شود: ۱- تدوین ضوابط و مقررات خاص و ویژه در زمینه ایمنی در برابر حملات تروریستی .۲- ارزیابی ساختمان‌های بسیار مهم و استراتژیک کشور از دیدگاه وضعیت ایمنی آنها در برابر حملات تروریستی و اولویت‌بندی آنها. ۳- ارائه راهکارهای اجرایی با هدف ارتقای ایمنی در برابر حملات تروریستی برای ساختمان‌ها و سازه‌ها و تاسیسات بسیار مهم و استراتژیک. ۴- بررسی نحوه احداث کریدورهای کنترل هوشمند مراجعه‌کنندگان و درب‌های اتوماتیک. ۵- بررسی نحوه انطباق مبانی معماری و زیبایی شناختی ساختمان‌ها با طراحی‌های سازه‌ای و افزونه‌های سازه‌ای با هدف ارتقای ایمنی در برابر حملات تروریستی. این نوشتار با هدف طرح موضوع ایمنی سازه‌های مهم کشور در برابر حملات تروریستی و شروع اقدامات اجرایی جدی در کشور به نگارش در آمد و لازم است که در کارگروه‌های تخصصی تمام جزئیات مترتب بر موضوع ارائه شده در این نوشتار مورد بحث قرار گیرد. همچنین لازم است که اقدامات جدی برای ساختمان‌های بسیار مهم و استراتژیک و مدیریتی و نیز سایر سازه‌ها و تاسیسات مهم با هدف ارتقای ایمنی در برابر حملات تروریستی با روش‌های علمی و تلفیق با مبانی معماری و نمای ساختمان‌ها و حفظ زیبایی بصری ساختمان‌ها صورت گیرد.