حامد خانجانی / کارشناس ارشد مدیریت ساخت

نقش مهندسان در جوامع متمدن امروزی بسیار گسترده و عمیق است، چه بخش عمده‌ای از آنچه انسان‌ها با آن سروکار دارند، طراحی و ساخت مهندسان است. برای حفظ سطح و ارتقای ایمنی، سلامت و رفاه جامعه، لازم است مهندسان تعهد اخلاقی داشته و به ابزارهایی مجهز باشند که بتوانند از پس مسائل دشوار اخلاقی حرفه خویش برآیند. از این رو مطالعه اخلاق مهندسی از اهمیت بسزایی برای ایشان برخوردار است.

اخلاق مهندسی در دهه‌های اخیر با هدف پاسخگویى به مجموعه مسائل اخلاقى نوپدید ناشی از پیشرفت‌های علم و فناوری و حل موثر معماها یا همان‌ تعارضات اخلاقى در عرصه زندگى مدرن، شکل گرفته‌ است. به جهت بازتاب مستقیم رفتارهای غیراخلاقی مهندسی در زندگی روزمره، کیفیت زندگی و آینده مردم، بررسی این‌گونه رفتارها از نظر کاربردی حساسیت بسیاری دارد. بروز این حساسیت‌ها در اوایل دهه ۷۰ میلادی منجر به شکل‌گیری منشورهای اخلاق مهندسی به منظور شفافیت‌بخشی به مرزهای اخلاقی حرفه‌ در غرب شد که به‌عنوان راهنمایی برای تصمیم‌گیری مهندسان در دوراهی‌های اخلاقی به‌کار می‌رود. در کشور ما با رواج مسائلی همچون امضا‌فروشی مهندسان که موجب کاهش کیفیت ساختمان‌ها می‌شود، نخستین نظام‌نامه رسمی اخلاق حرفه‌ای از سوی وزارت راه و شهرسازی در تیرماه ۱۳۹۵ به جامعه مهندسی ساختمان ابلاغ شده است. نظام‌نامه‌ای که از اصولی همچون رجحان منافع عمومی بر منافع شخصی و انجام خدمات مهندسی به نحو حرفه‌ای برخوردار است.

شناخت ارزش‌های اخلاقی مرتبط با حرفه، اساسی‌ترین مرحله در حل تعارضات اخلاقی است که از مطالعه منشورهای اخلاقی حاصل می‌شود. با این همه پیروی از منشورهای اخلاقی یکی از ملزومات ارائه اخلاقی خدمات از سوی مهندسان است، چه حرکت به سمت ارائه اخلاقی خدمات، نیازمند تامین زیرساخت‌ها و به کارگیری ملاحظات متعددی از جانب سیاست‌گذاران، سازمان‌های مهندسی و اعضای‌شان است. برخورداری از قوانین جامع که فعالیت‌های حرفه‌ای را به نحو مناسبی تعریف کرده و به تنظیم درست روابط حرفه‌ای بین سازمان‌های مسوول، صاحبکاران، سرمایه‌گذاران و عوامل اجرایی بپردازد، اولین و مهم‌ترین رکن در التزام ارائه‌دهندگان خدمات مهندسی به اصول حرفه‌ای است؛ مساله مهمی که لازم است در اصلاح و ویرایش قوانین مربوطه از قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان و آیین‌نامه‌های اجرایی لحاظ شود. تناسب میان حق‌الزحمه خدمات تخصصی و مسوولیت‌های فنی و حقوقی ساختمان که بدون ذکر مدت مشخصی در قوانین موجود، به تعبیری تا پایان عمر بنا متوجه مهندسان است، از موارد دیگر این مهم به حساب می‌آید.

در حال‌حاضر سهم خدمات مهندسی در ساخت‌و‌سازهای شهری کشور ۲ تا ۳ درصد از هزینه‌های کل ساختمان را شامل می‌شود که هیچ تناسبی با مسوولیت ارائه‌دهندگان آن ندارد. خدماتی که در کشورهای همسایه ایران تا ۷ درصد و در اروپا تا ۱۰ درصد هزینه‌های ساخت برآورد می‌شود. در ایران برای ساختمانی با زیربنای کل ۱۰۰۰ متر -۵ طبقه مسکونی- و هزینه ساخت مترمربعی یک میلیون تومان، حدود ۲۵ میلیون تومان هزینه خدمات مهندسی شامل آزمایش مکانیک خاک، طراحی نقشه‌ها، نظارت ساختمان، آزمایش‌های سازه‌ای، نظارت مربوط به تاسیسات آب، برق و گاز و تهیه نقشه‌های ثبتی می‌شود و برای همان ساختمان با زیربنای مفید حدود ۶۰۰ متر و فروش مترمربعی ۵ میلیون تومان، حدود ۳۰ میلیون تومان هزینه واسطه‌گری آن است. برگزاری دوره‌های آموزشی اخلاق حرفه‌ای به شکل اصولی و منظم از دیگر موارد ارتقای اخلاق در جامعه مهندسی است. مساله مهمی که در کشور ما با ارائه تنها ۲ واحد درس به‌صورت اختیاری در دوره کارشناسی برخی دانشگاه‌های صنعتی و کارگاه‌های یکی دو ساعته بدون بازده در معدودی سازمان‌های نظام مهندسی، مورد غفلت قرار می‌گیرد. نظارت بر نحوه ارائه خدمات مهندسی که طبق قانون مهم‌ترین وظیفه سازمان‌های نظام مهندسی است، هم اکنون با مشغولیت این سازمان‌ها به فروش خدمات و بنگاه‌داری اقتصادی، از اولویت خارج شده و به‌صورت موردی انجام می‌پذیرد.

طبق بند ۷ از ماده ۱۵ قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان مصوب ۱۳۷۴، حمایت از فعالیت‌های با ارزش و برگزاری مسابقات حرفه‌ای و تخصصی اعضا و معرفی طرح‌های ارزشمند که نقش موثری در تشویق حرفه‌مندان به انجام احسن خدمات دارد، به‌عنوان وظیفه‌ای از وظایف هیات مدیره سازمان‌های مذکور مطرح است که متاسفانه هیچ سابقه‌ای در عمر بیست ساله این سازمان ندارد. براساس اصلاحیه آیین‌نامه اجرایی قانون مذکور مصوب اسفند ۱۳۹۴ هیات وزیران، لازم است در سازمان‌های نظام مهندسی استان با انتخاب هیات مدیره کارگروهی متشکل از مهندسان موجه با عنوان کارگروه ترویج و پایش اخلاق حرفه‌ای تشکیل شود که عهده‌دار وظایفی چون آموزش و ترویج اصول اخلاق حرفه‌ای، پایش مستمر و ارزیابی ادواری میزان رعایت اخلاق و همه‌گیری رعایت آن به وسیله اعضا و تشخیص موانع توسعه اخلاق مهندسی و پیگیری جهت رفع آنها باشد. لکن با گذشت بیش از یک‌سال از تصویب این الزام هیچ اقدامی در سازمان‌های نظام مهندسی برای تشکیل آن صورت نگرفته است.