حریم پایتخت در بلاتکلیفی مدیریت

محمد سالاری - رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران

در اوایل دهه هشتاد در اطراف تهران ۳۲ شهر وجود داشت. اما هم اکنون تعداد شهرهای اطراف تهران در دو استان تهران و البرز به ۵۸ شهر رسیده‌است.آن زمان ۱۲ فرمانداری در اطراف تهران مشغول به فعالیت بودند که این تعداد در حال حاضر به ۲۲ فرمانداری رسیده است.

شهر تهران به عنوان مادر شهر منطقه، رشد اندکی داشته ولی توسعه و رشد عملکردهای اقتصادی و سیاسی در سطوح ملی و فراملی موجب شده تا دامنه وسیعی از شهرها و روستاهای اطراف خود را تحت تاثیر قرار داده و مجموعه شهری با وسعت۹۸۱/ ۱۲ کیلومترمربع با بیش از ۱۲ میلیون نفر جمعیت و جای دادن ۵/ ۱۷ درصد جمعیت کل کشور را به‎وجود آورد.

شهر تهران در ابعاد مختلف زیرساختی و مراکز خدماتی رشد یافته، ولی مراکز و سکونتگاه‌های مجموعه آن از نظر امکانات، منابع و خدمات مورد نیاز در مضیقه قرار دارند و به‌عنوان سکونتگاه‌های حاشیه‌ای تلقی می‌شوند. مهم‎ترین ویژگی این سکونتگاه‌ها، رشد جمعیت فراتر از توسعه، امکانات و مراکز خدماتی است که باعث اختلاف اقتصادی و اجتماعی با کلانشهر تهران شده که این رشد در نتیجه تمرکز سرمایه‌ها، امکانات و خدمات در تهران شکل گرفته است. در چارچوب این تحولات نوعی ناهماهنگی و خلأ تصمیمات یکپارچه ‌بین مدیریت شهری تهران و شهرهای اقماری آن حاکم شده است، بنابراین تا زمانی که چنین مدیریت یکپارچه برای این مجموعه شهری شکل نگیرد همچنان تفاوت‌های اقتصادی و اجتماعی و آثار زیست محیطی و توزیع نابرابر درآمدی بین شهرهای اقماری و کلانشهر تهران وجود خواهد داشت.

برای نخستین بار در طرح جامع تهران ۱۳۴۷، حریم شهر تهران تعیین شد. در طرح جامع شهر تهران ۱۳۸۶، ضرورت ساماندهی حریم تهران و تعیین حریمی وسیع‌تر برای تنظیم رابطه کالبدی، اقتصادی و اجتماعی بین اراضی پیرامون و شهر تهران را ضروری دانسته و حریم کلانشهر تهران به‌عنوان نقش هاله شهری و عملکرد زیست‌محیطی و تنفسگاهی شهر تهران مطرح شده است. در حال حاضر حریم شهر، گستره‌ای به وسعت حدود ۵۹۱۸ کیلومتر مربع معادل ۱۰ برابر وسعت شهر است که فقط ۱۲۰۰ کیلومتر از آن، تحت اختیار و نظارت مستقیم شهرداری تهران است. بر این اساس شکل‌گیری هرگونه شهر و شهرستان جدید در آن ممنوع شده است.

ساماندهی حریم تهران از جمله طرح‌های موضوعی سند طرح جامع است که پس از حدود ۱۰ سال از ابلاغ طرح جامع در سال ۹۵ صرفا با تصویب پهنه‌بندی حریم در شورای‌عالی شهرسازی و معماری کشور ابلاغ شد ولی هنوز موضوع نحوه مدیریت یکپارچه حریم که مهم‌ترین چالش فراروی مجموعه شهری تهران است بلاتکلیف باقی مانده است. در اسناد طرح راهبردی حریم پایتخت، حدود ۱۷ درصد مساحت حریم به پهنه کشاورزی و باغداری، ۲۳ درصد به پهنه اندوختگاه‌های محیط زیست، ۲۴ درصد به پهنه عناصر طبیعی و ۲درصد به پهنه صنعتی اختصاص داده شده است. همچنین ۱۵درصد نیز برای پهنه سکونتگاهی در نظر گرفته شده و مساحت باقی‌مانده حریم به دو پهنه‌ پردیس‌های موضوعی و تجهیزات اختصاص داده شده است.

در سال‌های اخیر شهرهای اقماری در اراضی پایتخت، حریمی برای توسعه آینده خود پیش‌بینی کرده‌اند که گاه با حریم شهر همجوار تداخل و تعارض دارد و گاه تا خیابان‌ها و بزرگراه‌های معرف مرز محدوده شهر تهران نیز پیش‌آمده‌اند و قرائن نشان می‌دهد که ساخت و سازهای غیر مجاز در حریم تهران همچنان ادامه دارد.

بنابراین تا زمانی که مدیریت هماهنگ و یکپارچه در مجموعه شهری تهران شکل نگیرد این اتفاقات در حریم و شهرهای اقماری واقع در آن، موجب بروز مشکلات زیادی برای شهر خواهد شد بر همین اساس در شورای شهر(دوره چهارم) جلسات و نشست‌های متعددی با حضور دستگاه‌های ذی‌ربط از جمله وزارت کشور و وزارت راه و شهرسازی برای حل و فصل مشکلات حریم برگزار و پیگیری‌ها در این زمینه ادامه دارد. نبود نگرش برنامه‌ریزی منطقه‌ای برای محدوده پایتخت و همچنین وجود تداخل‌های مدیریتی از مسائل امروز حریم پایتخت محسوب می‌شود.