هادی افراسیابی - مدیر پژوهش‌های راهبردی مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران

شهرداری تهران یکی از بزرگ‌ترین نهادهای عمومی در کشور است که از حیث اهمیت با دولت ملی ایران تشابه دارد. اداره این سازمان بزرگ عمومی به گونه‌ای که منافع عموم شهروندان و همین‌طور میهمانان داخلی و خارجی را تامین کند، بدون‌شک نیازمند سازوکار دقیق و پایای برنامه‌ریزی‌شده است که از مشکلات مرسوم در فضای بی‌برنامه همچون هدررفت منابع، اقدامات کوته‌نگرانه، در حاشیه قرار گرفتن منافع عمومی و موارد مشابه دیگر جلوگیری کند. با این ملاحظه، قوانین ملی، شهرداری‌ها و سایر سازمان‌های موثر در اداره شهر را مکلف به تهیه و اجرای برنامه‌های بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت می‌کنند.

از همین رو یکی از اهداف مهم شهرداری تهران در دهه اخیر ارتقای برنامه‌پذیری در این نهاد بوده است. یعنی وجود برنامه و برنامه‌ریزی یکپارچه به شهرداری کمک می‌کند تا یک دستورکار و رویه روشن و مشترک بین تمامی اجزای سازمان به گونه‌ای پدید آید که به ارتقای فعالیت‌های آن سازمان و در نتیجه اثرات مثبت بر محیط پیرامون منجر شود. تهیه برنامه‌های طرح جامع و تفصیلی و همین‌طور دو برنامه پنج ساله و یک برنامه میان‌مدت عملیاتی در این دوران و در راستای تحقق‌بخشی به اهداف طرح جامع و ماموریت‌های شهرداری، مهم‌ترین فعالیت‌های شهرداری با این هدف بوده است. با توجه به اینکه سازوکار برنامه‌ریزی در شهرداری تهران در حال رشد است و با توجه به لزوم تبدیل برنامه‌ریزی به یک فرآیند مداوم کنترل و پیگیری جهت دستیابی به اهداف جامعه، این سازمان تصمیم گرفته است به‌صورت منظم این سازوکار را تداوم بخشیده و تقویت کند. از جمله مهم‌ترین برنامه‌ها، برنامه‌های پنج‌ساله شهرداری‌ها است که بر اساس ماده ۱۵ قانون نوسازی و عمران شهری، بند هشتم ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها و ماده ۲۵ آیین‌نامه مالی شهرداری‌ها در راستای ساماندهی امور شهرداری به منظور اداره شهر تعریف شده است. به همین جهت تهیه برنامه پنج‌ساله برای سومین دوره در دستورکار شهرداری تهران قرار گرفته است.

از چالش‌های پیش رو در تدوین این برنامه، درگیری شهر و بالطبع شهرداری تهران با مشکلات پیچیده‌ای‌ است که ناشی از انباشت آنها در طول زمان، پیچیدگی سازمانی و پیچیدگی در ابعاد است. رویارویی با آنها نه تنها در حوزه اختیارات شهرداری نمی‌گنجد بلکه نیازمند راه‌حل‌های خلاقانه‌ای است که مورد توافق و تعهد همگان نیز باشد. علاوه بر آن تغییرات سریع محیط اعم از فناوری یا تغییرات اجتماعی ـ فرهنگی یا تغییرات اقلیمی پیچیدگی موضوع را دوچندان می‌کند.

شاید همگان براین باور باشند که در شهر تهران از سویی معضلاتی در شرایط کنونی وجود دارند که بر کیفیت زندگی شهروندان اثرات جدی می‌گذارند و پایداری شهر را در ابعاد گوناگون با چالش مواجه می‌کنند، نظیر: آلودگی هوا، بحران آب، وجود فرسودگی و ناپایداری در قسمت‌های قابل توجهی از شهر و به تبع آن آسیب‌پذیری شهر در مقابل مخاطرات، وجود آسیب‌های اجتماعی، تراکم بالای فعالیتی و جمعیتی، مهاجرت، تعدد نهادهای مداخله‌گر در شهر، سهم پایین درآمدهای پایدار، چرخه‌های نامطلوب و سوداگرانه اقتصادی در زمین و مسکن. از سوی دیگر ظرفیت‌ها و فرصت‌هایی وجود دارند که با اتکا به آنها می‌توان سرعت توسعه شهر را دوچندان کرد. نظیر: موقعیت جغرافیایی شهر و قرارگیری آن در مرکز کریدورها و شریان‌های اصلی حمل و نقل در کشور و شاید در منطقه، مرکزیت و محوریت اقتصادی و حجم بالای گردش اقتصادی در شهر، وجود طبقه متوسط تحصیلکرده و توانمند اجتماعی، وجود زیرساخت‌های شهری گسترده، برخورداری از مواهب طبیعی نظیر طبیعت کوهپایه‌ای زیبا، وجود بافت‌ها و مکان رویدادهایی با ارزش بالای تاریخی و فرهنگی و موارد متعدد دیگر.

به‌نظر می‌رسد مواجهه موثر با چالش‌ها و استفاده کارآمد از ظرفیت‌ها و فرصت‌های ذکر شده نیازمند وجود نگرش راهبردی و بلندمدت و همچنین انسجام و هماهنگی در سیاست‌گذاری و اقدام از سوی کنشگران مختلف در شهر تهران نظیر دستگاه‌های دولتی، شورای شهر و شهرداری، مردم، تشکل‌ها و نهادهای اجتماعی و فعالان اقتصادی و سیاسی است و می‌تواند در یک فرآیند مشارکتی و تعاملی در تدوین و اجرای برنامه‌ای میان‌مدت برای شهر به نحوی کارآمد به منصه ظهور برسد و مسیر را برای توسعه پایدار شهر هموار کند.

مدیریت شهری تهران با هدف رویارویی استراتژیک با این چالش‌ها با استفاده از ظرفیت‌های مذکور در تدوین برنامه پنج‌ساله خود در این دوره بر مجموعه اصولی اتکا کرده است که تا حد قابل قبولی احتمال موفقیت برنامه را بیشتر کنند.

با این همه آنچه نقش مهمی در اجرایی شدن یک برنامه دارد، تعادل میان منافع همگان است که این تعادل جز با حضور تمامی افراد صاحب منفعت و صاحب مسوولیت و دارای اثر در یک فرآیند برابر برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری پدید نمی‌آید. همچنین مشارکت حداکثری در برنامه‌ریزی علاوه بر برآورد اهداف جمعی و اجرای بهتر برنامه هم سبب توسعه اجتماعی و ایجاد دانش بین‌الاذهانی می‌شود و هم با دربرگیری نظرات نخبگان جامعه و بهره‌مندی از ظرفیت‌های تمامی مردم امکان بهره‌مندی از ایده‌های خلاقانه را فراهم می‌کند. لذا مهم‌ترین ویژگی برنامه پیش رو را که از آغاز ایجاد پیش‌زمینه‌های تدوین برنامه با جدیت تمام پیگیری شده است، باید رویکرد تعاملی حداکثری به منظور تعادل‌بخشی به خواست و منافع همگان و البته درون‌زا کردن توسعه دانست.

مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران در تدوین برنامه سوم شهرداری تلاش دارد در امتداد رویکردها و فعالیت‌های خود در گذشته، تعامل حداکثری ممکن را با تمامی گروه‌ها و افراد برقرار کند. تعامل فعال با کنشگران شهری مختلف درون و بیرون شهرداری مانند شهروندان، گروه‌های اجتماعی، شورایاری‌ها، سازمان‌های عمومی و دولتی فعال و اثرگذار در شهر، از طریق نظرسنجی تلفنی، ایجاد سایت اینترنتی تعاملی، برگزاری نشست دانشگاهی، برگزاری نشست عمومی و ارتباط رسانه‌ها و برگزاری جلسات با قسمت‌های مختلف سازمان شهرداری ایجاد می‌شود.از همین روی از تمامی شهروندان تهرانی، مسوولان، متخصصان و اصحاب رسانه درخواست می‌شود تا به منظور مدیریت بهتر شهر تهران و کاستن از مشکلات آن در عین پیشروی به سوی آمال و آرزو‌های جمعی، با ارائه نظرهای خود به مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران یاری رسانند.