پله‌های خصوصی شدن تئاتر در ایران

استقلالی که وزیر از آن سخن گفته است یک‌شبه اتفاق نیفتاده و نمی‌افتد و نیاز به پیش‌زمینه‌هایی دارد که برخی از آنها از مدت‌ها پیش آغاز شده است که از جمله این اقدامات می‌توان به تغییر ساختار شعب انجمن هنرهای نمایشی در استان‌ها و افزایش تماشاخانه‌های خصوصی اشاره کرد. اولین جرقه‌های کاهش تصدی‌گری دولت بر تئاتر به چند سال قبل بازمی‌گردد؛ در سال ۹۴ با آیین‌نامه انتخابات انجمن‌های هنرهای نمایشی و برپایی انتخاباتی با حضور نمایندگان گروه‌های ثبت شده تئاتری فضای مناسبی برای حضور اهالی تئاتر برای تصمیم‌گیری و در دست گرفتن هرچه بیشتر مسوولیت‌های فرهنگی فراهم شد که تا حدی موجب ایجاد رونق هنر نمایش شد که نمود آن را می‌توان در تاسیس تماشاخانه‌های خصوصی در سراسر کشور دید.

تئاتر ایران در سال‌های اخیر مسیر قابل‌توجهی را پشت سر گذاشت و به شکل قابل توجهی بخش خصوصی را مجاب کرد تا در این عرصه سرمایه‌گذاری کنند. اتفاقی که شاید تا همین دوسه سال پیش به امری محال شبیه بود. با ورود تهیه‌کنندگان به عرصه تئاتر ایران نخستین مقدمات خصوصی سازی فراهم شد و حالا فاز دیگری از این روند شکل گرفته است. تماشاخانه‌های خصوصی در چهارسوی پایتخت راه‌اندازی شده‌اند تا ظرفیت اجرا در پایتخت به شکل ملموسی افزایش پیدا کند. سالن‌های کوچک اما جمع و جوری که باعث می‌شوند چرخه هنرهای نمایشی با شتاب بیشتری بچرخد و درآمدزایی اهالی این عرصه به اجرا در سالن‌های بخش دولتی محدود نباشد. در چنین وضعیتی امکان ایجاد رقابت بین اهالی تئاتر هم بیشتر شده است و حالا مخاطبان فرصت‌های بیشتری برای انتخاب دارند و همین نکته باعث می‌شود تا جامعه تئاتر به فکر افزایش کیفیت کارهایشان باشند.

با خصوصی شدن و وابستگی درآمد تئاتر به فروش بلیت، حالا دیگر تئاتر هم به کالایی تبدیل شده که تابع قوانین عرضه و تقاضاست. از سوی دیگر وزارت ارشاد سال‌های ۹۴ و ۹۵ را سال تئاتر نام‌گذاری کرد. این نام‌گذاری اگرچه بودجه دولتی تئاتر را چندان اضافه نکرد، اما عواید قابل توجه دیگری داشت. رشد تعداد تماشاخانه‌های خصوصی تئاتر و ساده کردن فرآیند مجوز اجرا، شاید مهم‌ترین دستاوردهای دو سال گذشته بود. اتفاق‌هایی که موجب شد در این دو سال چرخش مالی تئاتر ایران به حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیارد تومان در هر سال برسد.

در این مدت مدیریت هنرهای نمایشی مسیر حرکت خود را در جهت حمایت از بخش خصوصی و تئاتر غیردولتی ترسیم کرده و گام‌های قابل‌توجهی نیز برای آن برداشته است. می‌توان گفت سوق دادن هنرمندان به‌سوی تشکیل کمپانی‌های تئاتری با تسهیل قوانین موسسات تک‌منظوره نمایشی و موسسات فرهنگی و هنری چندمنظوره اتفاق افتاده است. در این سال‌ها، زمینه‌های بهره‌مندی سالن‌های خصوصی از وام‌های کم‌بهره تا حد زیادی فراهم شد و سالن‌داران بخش غیردولتی که قشر جوان تئاتر محسوب می‌شوند در برنامه‌های جدی تئاتر، جشنواره‌های بین‌المللی، سمینارها، کارگاه‌های آموزشی و... به رسمیت شناخته شدند تا کفه ترازوی تئاتر غیردولتی سنگین‌تر و پایه‌هایش محکم‌تر شود.

در این شرایط بود که به تدریج تعداد سالن‌های مجوزدار در سال ۹۵ به دوبرابر سال پیش از آن افزایش یافت و حتی مشارکت‌های بین‌المللی در میان گروه‌های تئاتری غیردولتی و گروه‌های خارجی شکل گرفت، ورک‌شاپ‌هایی با حضور استادان تئاتر از کشورهای مختلف برگزار شد، مدارس تئاتری در تئاترهای خصوصی برپا شد و... از مهم‌ترین اتفاقات این حوزه باید به حضور تئاترهای خصوصی در بخش به‌علاوه فجر جشنواره تئاتر فجر با ۵۷ نمایش در سال ۹۵ اشاره کرد. هم‌اکنون در تهران بیش از ۳۰ سالن خصوصی فعال وجود دارد که بیش از ۶۰ درصد همه اجراهای پایتخت را میزبانی می‌کنند. این در حالی است که حداکثر در هر شب، تنها ۱۴ تا ۱۶ اجرا در سالن‌های دولتی تئاتر وجود دارد. افزایش تعداد تماشاخانه‌ها و گسترش فعالیت‌ آنها چرخه مالی تئاتر را نیز توسعه داده است. با این حال هنوز برآورد مشخص و رسمی از بازار تئاتر در ایران وجود ندارد. بیشتر رسانه‌ها و کارشناسان بر اساس بازار تئاتر تهران گمانه‌زنی می‌کنند. بر اساس همین گمانه‌زنی‌ها، ‌پیش‌بینی می‌شود که امسال بازار تئاتر ایران افزایش ۱۰ تا ۲۰ درصدی در فروش را تجربه کند. امسال نیز چند سالن تئاتر به مجموعه سالن‌های کشور اضافه شده اما به نظر نمی‌رسد که ضرباهنگ این افزایش، به اندازه سال گذشته باشد. این مقدمات باعث شد تا خصوصی‌سازی تئاتر در استان‌ها هم جان دوباره بگیرد و بسیاری از فعالان تئاتری نیز به فکر تاسیس تماشاخانه‌های خصوصی بیفتند و به‌طور کلی فعالیت تئاتری‌ها در استان‌ها بیش از پیش شود.

حاشیه‌های جشنواره امسال

جشنواره‌ تئاتر امسال با وجود همه اتفاق‌های مثبتی که وزیر بر آن صحه گذاشت و آن را هنری برای گفت‌وگوی جمعی نامید تا تک‌نفره، همانند خود هنر نمایش در کشورمان راهی طولانی در پیش دارد؛ راهی که برای رسیدن به مقصود نهایی لازم است باب شائبه برخوردهای سلیقه‌ای در آن بسته شود و حاشیه‌های کمتری برای خود فراهم کند. امسال حذف نمایش «روز عقیم» از جشنواره حاشیه‌هایی درپی داشت که به کناره‌گیری برخی کارگردانان و داوران از جشنواره منجر شد و ادامه این ماجرا به اختتامیه جشنواره نیز کشیده شد. در مراسم امسال پس از اعلام نام ایوب آقاخانی کارگردان نمایش «هفت عصر، هفتم پاییز»، از دو اثر دیگر «آبی‌ترین آسمان زمین» و «دی و بهمن شصت هزار و پنج» تقدیر کردند اما سیاوش عالیپور، کارگردان این نمایش با وجود چیدمان کنداکتور برنامه اصرار بر سخنرانی روی صحنه داشت که با ممانعت شدید احسان کرمی، مجری این مراسم و دست‌های بی‌وقفه حضار روبه‌رو شد.

اما باز به صحبت‌های خودش ادامه داد و از نوزادی که چندی پیش در سرمای کرمانشاه به دنیا آمده و نیاز به کمک دارد، گفت. کرمی خطاب به حضار و همه نامزدهای جشنواره درخواست کرد تا به‌دلیل کمبود وقت کسی صحبت نکند، ولی نزدیک به پایان مراسم بود که کیوان ساکت‌اُف مجری برنامه‌های تلویزیونی که در بین جمعیت نشسته بود بلند گفت: شما نمی‌گذارید کسی آن بالا حرف بزند، چون می‌ترسید از حسین کیانی و «روز عقیم» صحبت کنند. در همین لحظه کرمی که یکی از معترضان به توقیف نمایش «روز عقیم» بود، بیان کرد: من خودم هم به توقیف این نمایش و حسین کیانی حرف دارم و کسی به من نگفته است که اینجا درباره «روز عقیم» حرف نزنیم. کرمی بعد از این صحبت‌ها به ادامه اعلام اسامی برگزیده‌‌ها پرداخت.