مسوولان حوزه پتروشیمی معتقدند توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی با توجه به ارزش افزوده بالا، یکی از ارکان سیاست جلوگیری از خام فروشی است. این در حالی است که صنایع تکمیلی هم راستا با صنایع بالادست و میان‌دستی پتروشیمی، رشد نکرده است. دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس در جدیدترین گزارش خود با بررسی زنجیره ارزش افزوده گاز در صنایع پتروشیمی اعلام کرده است: در حال حاضر کشورهایی مانند ترکیه و چین مواد اولیه پتروشیمی را از ایران خریداری می‌کنند و محصولات باارزش افزوده بیشتر و با قیمت بالاتر را به ایران صادر می‌کنند. این در حالی است که صنایع تکمیلی پتروشیمی علاوه‌بر ایجاد ارزش افزوده بیشتر، مزایای دیگری از قبیل کاهش واردات و افزایش صادرات، ایجاد اشتغال بیشتر و هزینه کمتر به ازای ایجاد هر شغل را در بردارد. در این گزارش آمده است: یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده گاز طبیعی، سیر کاربری این ماده هیدروکربوری است. از آنجایی که انتقال گاز طبیعی توسط خطوط لوله چندان اقتصادی نیست می‌توان با مدیریت صحیح و پیگیری متولیان امر، موجبات شکوفایی صنعت گاز و صنایع مرتبط با آن را فراهم کرد. تبدیلات گازی یکی از روش‌های موثر در این زمینه است. طبق آمارهای موجود در سال ۱۳۸۹ حدود ۹/۵۲ درصد از گاز طبیعی در بخش خانگی، تجاری و عمومی مصرف شده که رقم مذکور بیشترین سهم را نسبت به سایر بخش‌ها به خود اختصاص داده است. به نظر می‌رسد گازرسانی به نقاط مختلف کشور بدون توجه به انرژی‌های جایگزین موثر از عمده دلایل این موضوع می‌تواند باشد. بنابراین لازم است با بررسی روش‌های تبدیل گازی، از این حامل انرژی در کشور به‌طور بهینه استفاده شود. آمار موجود نشان می‌دهد که استفاده از گاز در تولید برق نیروگاه‌های گازی از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ به میزان ۳۵/۶۲ درصد و در نیروگاه‌های سیکل ترکیبی در مدت مشابه ۳۹/۷۴ درصد رشد کرده است. در این گزارش تاکید بر صنایع میانی و تکمیلی پتروشیمی به‌عنوان یکی از حلقه‌های زنجیره ارزش افزوده گاز است. در زمینه تبدیل گاز به محصولات پتروشیمی اقدامات خوبی انجام شده به‌طوری که در سال ۱۳۹۰ تولید محصولات پتروشیمی ۷/۴۲ میلیون تن بود. اما آنچه حائزاهمیت است، تبدیل این محصولات با ارزش افزوده بالاتر در صنایع تکمیلی است. تحلیل آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۰ حدود ۳/۱ میلیون تن محصولات صنایع تکمیلی فقط از سه کشور امارات متحده عربی، جمهوری کره و چین به کشور وارد شده است. این در حالی است که اغلب این کشورها واردکننده محصولات اولیه پتروشیمی از ایران هستند. به عبارت دیگر، وضعیت موجود نشان می‌دهد در صنعت پتروشیمی کشور زنجیره ارزش گاز به‌طور کامل تکمیل نشده است. به‌طوری که متوسط ارزش صادرات محصولات کشور در سال ۱۳۹۰، حدود ۹۱/۸۰۵ دلار بر تن بوده است که در صورت توسعه صنایع تکمیلی علاوه بر افزایش این مقدار می‌توان از مزایای دیگر صنعت از جمله، اشتغال‌زایی، کاهش واردات و افزایش صادرات کشور بهره‌مند شد. با پیشرفت‌های تکنولوژیک صورت گرفته در جهان امروز، زمینه‌های بسیار زیادی پیش روی سیاستگذاران صنعت گاز کشور برای بهره‌برداری و مصرف گاز طبیعی قرار گرفته است. گاز می‌تواند ماده اولیه تولید مواد پتروشیمیایی و پالایش باشد، به‌صورت مایع درآید یا با خطوط لوله صادر شود. تبدیل گاز به مواد شیمیایی با ارزش افزوده بالا که از آن به عنوان تبدیل به فرآورده یاد می‌شود، از دیگر روش‌های بهره‌گیری از گاز طبیعی است که علاوه بر ارزآوری و کسب ارزش افزوده، به توسعه صنایع جانبی، تکمیل زنجیره ارزش گاز طبیعی و اشتغال‌زایی خواهد انجامید. وجود گاز طبیعی ارزان‌قیمت در خاورمیانه موجب رشد سریع صنایع پتروشیمی در کشورهای این منطقه نیز شده است. قطر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ایران و عمان ازجمله کشورهایی هستند که بخش پتروشیمی آنها بزرگ و رو به رشد است. همان‌طور که آمار جدول نشان می‌دهد در سال ۱۳۸۹ حدود ۹/۵۲ درصد گاز طبیعی در بخش خانگی، تجاری و عمومی مصرف شده است که رقم مذکور بیشترین سهم را در میان سایر مصارف گاز به خود اختصاص داده است. گازرسانی به نقاط مختلف کشور بدون توجه به جایگزین‌های موثر موجود، در بالا بودن این رقم سهم قابل توجهی دارد. این در حالی است که این روند در کشورهای پیشرفته به گونه‌ای دیگر است و بیشترین مصرف گاز به حوزه‌های صنعتی و تولید برق اختصاص دارد. با توجه به اهمیت موضوع در این قسمت به تبدیل گاز به فرآورده‌های پتروشیمی اشاره می‌شود. تبدیل گاز به فرآورده‌های پتروشیمی با بهره‌برداری از میدان گازی پارس جنوبی تحول قابل توجهی در بخش بالادست صنعت پتروشیمی کشور اتفاق افتاد و مجتمع‌های بسیاری در طول سال‌های برنامه‌های سوم و چهارم با استفاده از خوراک و سوخت گازی به بهره‌برداری رسید. بر اساس ترازنامه هیدروکربوری کشور میزان مصرف حامل‌های هیدروکربوری صنایع پتروشیمی به تفکیک خوراک و سوخت در سال‌های ۱۳۸۹- ۱۳۸۷ نیز نشان می‌دهد که سهم سوخت گاز و انواع خوراک‌های گازی نسبت به سوخت مایع و خوراک فرآورده‌های نفتی غالب است. طبق پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته نیز میزان گاز طبیعی موردنیاز در صنایع پتروشیمی به منظور تامین خوراک در یک افق بیست ساله معادل ۲۷۰ میلیون مترمکعب در روز گزارش شده است. لزوم تکمیل زنجیره ارزش گاز در پتروشیمی مزیت نسبی ایران به دلیل منابع فراوان نفت و گاز سبب شده است تا سرمایه‌گذاری چشمگیری در صنایع بالادست پتروشیمی انجام شود. همان طور که اشاره شد لزوم این سرمایه‌گذاری پس از کشف ذخایر عظیم گازی پارس جنوبی و بهره‌برداری از آن اهمیت بیشتری یافت. اما صنایع تکمیلی پتروشیمی، هم‌سطح با صنایع بالادست و حتی میانی رشد نکرد. در حالی که صنایع بالادست سرمایه‌بر، آلوده‌کننده محیط‌زیست و نیازمند تکنولوژی‌های وارداتی است و حتی در برخی موارد اشتغال و ارزش افزوده چندانی نسبت به سرمایه‌گذاری انجام شده ایجاد نمی‌کند. عملکرد مجتمع‌های تولیدی پتروشیمی برحسب گروه محصولات در سال ۹۰ (شامل محصولات پایه و شیمیایی؛ کود، سموم و مواد وابسته، محصولات پلیمری، سوخت و محصولات جانبی؛ محصولات آروماتیکی) نشان می‌دهد میزان تولید گروه‌های محصولات پایه و شیمیایی و سوخت و محصولات جانبی حدود ۶/۲۶ میلیون تن بوده که این مقدار معادل ۳/۶۲ درصد از کل تولید محصولات پتروشیمی کشور در سال ۱۳۹۰ است. از سویی میزان صادرات این محصولات حدود ۱۱ میلیون تن بوده که این مقدار ۴/۶۰ درصد از کل صادرات محصولات پتروشیمی کشور در سال مذکور است. به عبارت دیگر این آمار نشان می‌دهد که زنجیره ارزش افزوده گاز در صنعت پتروشیمی کشور تکمیل نشده است. برای مثال ارزش صادرات هر تن محصولات پلیمری در سال ۱۳۹۰ حدود ۷/۱۵۸۹ دلار بر تن است. در حالی که ارزش صادرات هر تن محصولات پایه و شیمیایی ۵/۶۱۸ دلار بر تن و گروه سوخت و محصولات جانبی ۲/۹۶۸ دلار بر تن است. بنابراین باید سیاست‌هایی اعمال شود که ارزش افزوده تولیدات پتروشیمی با عملیات بعدی تولید در ایران افزایش یابد و با پیوند این محصولات با سایر بخش‌های اقتصادی موجبات توسعه درون‌زا در کشور فراهم شود. براساس آمار گمرک در سال ۱۳۹۰، کشورهای امارات متحده عربی، جمهوری کره، چین و ترکیه در صادرات محصولات صنایع تکمیلی پتروشیمی به ایران به ترتیب رتبه‌های اول تا چهارم را دارند. نکته قابل‌توجه اینکه براساس آمارهای موجود، کشورهای چین، امارات و ترکیه به ترتیب عمده واردکنندگان محصولات پلیمری از کشور ایران هستند. به عبارت دیگر کشورهایی مانند ترکیه و چین مواد اولیه پتروشیمی را از ایران خریداری می‌کنند و محصولات باارزش افزوده بیشتر و با قیمت بالاتر را به ایران صادر می کنند. این در حالی است که صنایع تکمیلی پتروشیمی علاوه‌بر ایجاد ارزش افزوده بیشتر، مزایای دیگری از قبیل کاهش واردات و افزایش صادرات، ایجاد اشتغال بیشتر و هزینه کمتر به ازای ایجاد هر شغل را در بردارد. براساس مطالعات دفتر توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی برای تولید یک میلیون تن محصولات بالادستی پتروشیمی به ۵۰۰ نفر نیروی انسانی و حدود ۴۷۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری ثابت نیاز است. وقتی همین یک میلیون تن محصول بعد از تولید در اختیار واحدهای میانی پتروشیمی قرار گیرد، حدود ۲۲۰۰ نفر اشتغال و ۱۷۰۰ میلیون دلار فرصت سرمایه‌گذاری ایجاد می‌شود. همان طور که مشخص است میزان اشتغالزایی صنایع میانی از صنایع بالادستی بیشتر است. در نهایت به ازای مصرف یک میلیون تن محصولات میانی در واحدهای نهایی به عنوان ماده اولیه، حدود ۲۰۰ هزار فرصت شغلی و ۴۲۸۰ میلیون دلار فرصت سرمایه‌گذاری ایجاد می‌شود. به این ترتیب هزینه ایجاد هر شغل در صنایع نهایی بسیار اندک در حالی که تنوع شغلی در این صنایع بسیار زیاد است و شاخه‌های متعددی از جمله لوله و اتصالات، مصنوعات پلاستیکی و نایلونی، ملامین، صنعت رنگ و محصولات وابسته به آن و ...را در برمی‌گیرد. بنابراین با توجه به نرخ بیکاری در کشور توجه به این دسته از صنایع ضمن جلوگیری از خام‌فروشی در صنعت پتروشیمی کشور باعث ایجاد اشتغال می‌شود. نتیجه‌گیری گاز طبیعی موارد استفاده فراوانی دارد و از تولید برق گرفته تا خوراک پتروشیمی‌ها، نهاده اصلی در تولید برخی از صنایع (انرژی‌بر) گرمایش منازل و تامین محرکه موتورها ایفای نقش می‌کند. در زمینه تبدیل گاز به محصولات پتروشیمی در کشور اقدامات خوبی انجام شده؛ اما آنچه حائز اهمیت است تبدیل این محصولات به محصولات با ارزش افزوده بالاتر از طریق توسعه صنایع میانی و تکمیلی است. صنایع تکمیلی پتروشیمی علاوه بر ایجاد ارزش افزوده بیشتر، مزایای دیگری از قبیل کاهش واردات، افزایش صادرات، ایجاد اشتغال بیشتر و هزینه کمتر به ازای ایجاد هر شغل را دربردارد. طبق آمارهای موجود اغلب کشورهایی که محصولات اولیه پتروشیمی را از ایران خریداری می‌کنند پس از تبدیل آنها به کالاها و مصنوعات مختلف، با چندین برابر قیمت مجددا وارد کشور می‌کنند که با توسعه صنایع تکمیلی این مشکل مرتفع خواهد شد. به طوری که متوسط ارزش صادرات محصولات پتروشیمی کشور در سال ۱۳۹۰ حدود ۹۱/۸۰۵ دلار بر تن بوده است که در صورت توسعه صنایع تکمیلی علاوه بر ارزش‌آفرینی بیشتر می‌توان از مزایای دیگر این صنعت از جمله اشتغالزایی، کاهش واردات و افزایش صادرات بهره‌مند شد. این در حالی است که میزان واردات برخی از اقلام عمده مصنوعات تکمیلی به کشور در سال ۱۳۹۰ حدود ۲ میلیون تن و به ارزش ۲/۵۲۰۸ میلیون دلار بوده است که از میان این محصولات مواد پلاستیکی و اشیا ساخته شده از این مواد، بیشترین میزان واردات را به خود اختصاص داده بود. بنابراین رفع موانع توسعه این بخش برای بهره‌مندی از مزایای آن باید با جدیت بیشتر در دستور کار قرار گیرد. در این راستا تاسیس شهرک‌های تخصصی به منظور توسعه زنجیره‌های ارزش محصولات پایه پتروشیمی نتیجه‌بخش خواهد بود.

صنایع تکمیلی حلقه مفقوده در زنجیره تولید پتروشیمی