رئیسجمهور:
برای آب «برنامه» داریم
جلسه علنی عصر روز سهشنبه دوم دی ماه مجلس شورای اسلامی با محوریت بررسی سیاستها و شیوههای حکمرانی مطلوب آب و با حضور رئیسجمهور، وزیر نیرو و وزیر جهاد کشاورزی برگزار شد. در این جلسه گزارش مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی و دانشگاه تهران (به نمایندگی از شورای همکاری دولت و دانشگاه) در خصوص راهبردها، سیاستها و شیوههای حکمرانی مطلوب آب و تعدیل مصرف آب بخش کشاورزی (چالشها، الزامات و برنامهها) بررسی شد. مسعود پزشکیان در این جلسه بحران آب را مسالهای حیاتی و فوری برای کشور دانست که رفع آن بدون اتکا به نظر کارشناسی ممکن نیست. رئیس دولت چهاردهم همچنین نسبت به بروز تنشها و منازعات آبی میان استانهای مختلف هشدار داد.
تشدید تنشهای آبی
رئیسجمهور با بیان اینکه وضعیت آب کشور بحرانی و از مسائل حیاتی و فوری است، تاکید کرد که بدون مدیریت علمی، استفاده از نظر دانشگاهیان و اعتماد به نخبگان، عبور از بحران آب و سایر چالشهای کشور امکانپذیر نخواهد بود. به گزارش خبرگزاری خانه ملت، مسعود پزشکیان رئیسجمهور گفت: گزارشهایی که توسط نزدیک به ۸۰ نفر از اعضای هیات علمی دانشگاهها از تخصصهای مختلف درباره وضعیت آب کشور تهیه شده، پس از دستهبندی و بررسی در دولت، لازم بود در اختیار همه نمایندگان مجلس قرار گیرد. پزشکیان افزود: واقعیت این است که مسیر وضعیت آب در کشور از مسائل حیاتی و بسیار فوری است و اگر نتوانیم آن را مدیریت کنیم، مشکلاتی که ایجاد میشود به این سادگیها قابل درمان نخواهد بود.
رئیسجمهور ادامه داد: بر اساس مطالعات بینالمللی، گزارش استادان و تحقیقات انجامشده، روند وضعیت آب کشور بحرانی است و همه استانهای ما با مشکل آب مواجه هستند. این مشکلات تنها با تقسیم درست آب حل نمیشود، چرا که اقتصاد، نوع آبیاری، بارگذاری و صنعت دچار اشکال است و این حوزهها بهصورت غیرعلمی و غیر کارشناسی رشد کردهاند. وی تصریح کرد: امروز همه آب میخواهند، همه نمایندگان در شهر و استان خود مشکل آب دارند و هیچ استانی وجود ندارد که مشکل آب نداشته باشد. همه استانها با این چالش مواجه هستند و راهحل آن، استفاده از نظر کارشناسان و نخبگان است. لزومی ندارد با یکدیگر بحث اختلافی داشته باشیم. هر فردی که ادعا میکند میتواند مشکل آب را حل کند، باید وارد میدان شود و کمک کند و ما آمادهایم این پیشنهادها را بهصورت عملی در استانها اجرا کنیم.
پزشکیان تاکید کرد: اینکه بگوییم سالانه ۴۰۰میلیارد مترمکعب بارندگی داریم یا بپذیریم که آب را درست مدیریت نکردهایم، بهتنهایی مشکلی را حل نمیکند. واقعیت این است که در شرایط فعلی، تقریبا همه استانها بدون استثنا با بحران آب مواجه هستند و حتی استانها بر سر آب با یکدیگر اختلاف دارند. رئیسجمهور افزود: اختلافات آبی میان استانهایی مانند اصفهان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و یزد نشان میدهد که مساله آب بهسادگی قابل حل نیست و انسانهایی که در انقلاب زندگی خود را کف دست گرفتند بر سر آب اختلاف دارند و حق نیز با آنها است. آیا باید این منازعه را ادامه دهیم؟ استانها با یکدیگر دعوا کنند؟ اگر آب وجود دارد، پس دلیل این اختلافات چیست؟
وی خاطرنشان کرد: دولت از استادان دانشگاه درخواست کرد تا با تشکیل تیمهای تخصصی، طی سه تا چهار ماه چارچوب و دستورالعملی علمی ارائه دهند. بر همین اساس، عین اقداماتی که در تهران انجام شده مقرر شده در ۱۲ منطقه آبریز کشور، دانشگاهیان، کارشناسان و مدیران با هم بنشینند و برای هر منطقه نقشه راه تدوین کنند. پزشکیان بیان کرد: منطق جهانی، استادان، کتاب و تجربه، دستورالعملی به ما میدهد و ما در دولت خود را موظف به عمل به نظر کارشناسان میدانیم و میخواهیم مشکل را پیدا کنیم. درخواست میکنم به نخبگان، دانشگاهیان و افراد دلسوز کشور اعتماد کنیم و اجازه دهیم مشکلات با مدیریت علمی حل شود.
رئیسجمهور تاکید کرد: اگر در اجرا مشکلی ایجاد شود، کارشناسان راهحل آن را پیدا میکنند، اما اگر تصمیمگیری بهدست افرادی بدون دانش تخصصی باشد، نتیجه همان میشود که امروز شاهد آن هستیم؛ قوانینی مینویسیم که اجرا میشوند و نتیجه بدتر میشود. وی گفت: دولت با همفکری، همدلی، وحدت و کار کارشناسی، نهتنها در حوزه آب، بلکه در محیط زیست، مسائل اجتماعی، مدیریت و سیاست خارجی از نظر کارشناسان استفاده میکند تا مشکلات را حل کنیم، چرا که بدون اتکای به علم و انسانهای دلسوز، عبور از بحرانهای پیشرو ممکن نخواهد بود. خیلی وقتها گفته میشود که ما برنامه نداریم که میگوییم هرکسی که میتواند بیاید اما ما براساس برنامههای خودمان آنها را اجرا میکنیم. پزشکیان بیان کرد: منطق جهانی، استادان، کتاب و تجربه دستورالعملی به ما میدهد و ما در دولت خود را موظف به عمل به نظر کارشناسان میدانیم و میخواهیم مشکل را پیدا کنیم. درخواست میکنم به نخبگان، دانشگاهیان و افراد دلسوز کشور اعتماد کنیم و اجازه دهیم مشکلات با مدیریت علمی حل شود.
چالش ۵۰ ساله
محمدحسین امید رئیس دانشگاه تهران، در نشست علنی مجلس شورای اسلامی گفت: کشور ما در گذشته دارای سرانه آب تجدیدپذیر بیش از ۴ هزار مترمکعب بود و از این حیث در موقعیت مناسبی در منطقه قرار داشت، اما امروز این سرانه به کمتر از هزار مترمکعب کاهش یافته و عملا وارد محدوده بحرانی شدهایم. در فلات مرکزی ایران حتی در برخی نقاط سرانه آب به حدود ۶۰۰ مترمکعب رسیده است که فاصله چندانی با مرز ۵۰۰ مترمکعب، یعنی وضعیت کمبود مطلق آب، ندارد. امید با اشاره به ناترازی شدید منابع آب زیرزمینی، تصریح کرد: ناترازیهایی که طی سالهای گذشته ایجاد شده، امروز به شکل تراز منفی شدید آبهای زیرزمینی خود را نشان میدهد و پیامد آن وقوع فرونشستهای گسترده در نقاط مختلف کشور است. در برخی مناطق تهران، کرج، اصفهان، شیراز و تقریبا همه استانهای فلات مرکزی، فرونشست سالانه به بیش از ۳۰ سانتیمتر رسیده که بسیار نگرانکننده است.
وی افزود: باید توجه داشت که سراسر کشور مملو از زیرساختهای حیاتی نظیر خطوط انتقال ریلی، جادهای، برق، آب، گاز و نفت است و تداوم این فرونشستها میتواند همه این زیرساختها را با خطر جدی مواجه کند. از سوی دیگر، با از بین رفتن تالابها و دریاچهها نیز روبهرو هستیم که نمونه بارز آن بحران دریاچه ارومیه است و در نقاط مختلف کشور نیز شرایط مشابهی حاکم شده است. امید افزود: گزارش نهایی که توسط مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی و دانشگاه تهران تدوین شده هفته آینده به رئیس مجلس شورای اسلامی تقدیم خواهد شد، ۳۲ راهبرد مشخص به دولت پیشنهاد شده است که ۲۰ راهبرد به حوزه آب کشاورزی و ۱۲ راهبرد به حوزه آب شهری و شرب اختصاص دارد.
وی گفت: بهرغم آنکه بحران آب بسیار عمیق، جدی و مزمن است و سابقهای بیش از پنج دهه دارد، اما باور ما این است که در کوتاهمدت، با مجموعهای از راهبردها و اقدامات حتی کوچک میتوان کشور را به تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه در زمینه رفع ناترازی آب نزدیک کرد. امید با اشاره به راهبردهای مرتبط با بخش کشاورزی تصریح کرد: محور اصلی گزارش این است که برای مدیریت و تعدیل مصرف آب در بخش کشاورزی، راهی جز تحویل حجمی آب وجود ندارد و تحویل حجمی آب توسط وزارت نیرو ضرورتی انکارناپذیر است. همچنین تبعیت از الگوی کشت سازگار با منابع آبی الزامی است و کشت محصولات پرآببر در فلات مرکزی ایران امکان تداوم ندارد.
وی افزود: این مشکل حتی در فضای سبز شهری نیز وجود دارد، بهطوری که در فلات مرکزی ایران هزاران هکتار چمن (که گیاهی بومی و کمآببر نیست) کشت شده و تنها در شهر تهران با وجود کاهشها همچنان بیش از ۱۲۰۰ هکتار چمن وجود دارد که نیازمند اصلاح جدی است. رئیس دانشگاه تهران افزایش صادرات آب مجازی از طریق محصولات پرآببر نظیر محصولات جالیزی، میوه و لبنیات را از دیگر چالشها دانست و گفت: مدیریت صادرات و واردات محصولات کشاورزی باید کاملا همسو با الگوی کشت و سیاستهای مدیریت تقاضای آب باشد و سازوکارهای اقتصادی از جمله قیمتگذاری آب و نظام یارانهها نیز در همین راستا اصلاح شود.
ضرورت تغییر الگوی کشت
عباس علیآبادی وزیر نیرو در خصوص راهبردها، سیاستها و شیوههای حکمرانی مطلوب آب و تعدیل مصرف آب بخش کشاورزی، گفت: یکی از مهمترین مسائل کشور مساله آب است که باید برای حل مشکل آن برنامهریزی و تصمیمگیری درست کنیم. این عضو کابینه دولت چهاردهم ادامه داد: مساله اصلی ما ندانستن مساله نیست، کشور ما در منطقه خشک بوده و شرایط تغییر اقلیم موجب شده که با مشکلات بسیاری در حوزه آب مواجه شویم.
وی افزود: در بندرعباس بیش از ۳ هزار و ۳۰۰ درصد نسبت به مشابه سال گذشته بارش داشتیم که با توجه به نداشتن شرایط نگهداری آن بخشی از آن به دریا رفته و بخشی از آن را توانستیم نگهداری کنیم بنابراین باید شرایطی فراهم شود که بتوانیم از این موهبتها استفاده کنیم. وزیر نیرو بیان کرد: از لحاظ محیط زیست نیز شرایط خوبی نداریم، متاسفانه برداشتهای نابجا و نابهنگام باعث فرونشست شده است که باید به این مسائل توجه کرده و بتوانیم راه حلی برای این معضل پیدا کنیم. علیآبادی ادامه داد: ما حاضریم که از نظرات نمایندگان نیز استفاده کنیم تا بتوانیم تحولاتی بنیادین و اساسی برای حل مشکل آب پیدا کنیم. ما موافقیم که باید الگوی کشت را در برخی محصولات کنار بگذاریم و این نیازمند اخذ تصمیمات بزرگ است که حاضریم با برگزاری جلسات با دانشگاهیان و استادان این حوزه بتوانیم مشکلات این حوزه را حل کنیم.
وزیر جهاد کشاورزی با تاکید بر ضرورت تبیین درست بحران آب گفت: کمبود آب نتیجه عوامل متعددی از جمله تغییرات اقلیمی و افزایش مصرف در بخشهای مختلف است و نباید تنها بخش کشاورزی را متهم این وضعیت دانست. غلامرضا نوری قزلجه گفت: تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی، تغییر در الگوی بارش و همچنین افزایش مصارف در سایر بخشها از جمله شرب و صنعت همگی در بروز این وضعیت نقش دارند. البته بخش کشاورزی سهم قابلتوجهی در مصرف آب دارد، اما باید توجه داشت که نخستین بخشی که از کمبود یا نبود آب آسیب میبیند، خود بخش کشاورزی است.
وزیر جهاد کشاورزی با اشاره به نقش حیاتی آب در زندگی مردم ادامه داد: آب نقش بسیار مهمی در زندگی ما دارد. اگر آب را صرفا بهعنوان آب شرب ببینیم، چند ساعت بعد از آن به غذا نیاز داریم و ماده اصلی تولید غذا، آب است. بنابراین امنیت غذایی برای ما اهمیتش کمتر از آب نیست. نوری قزلجه تاکید کرد: پارادایمهای جهانی در حوزه تامین امنیت غذایی تغییر کرده است. غذا در دنیا بهقدری فراوان نیست که هر میزان نیاز داشتیم بتوانیم آن را وارد کنیم. در همین حال باید تاکید کرد که واردات نیازمند تامین منابع مالی است. ما باید امنیت غذایی خودمان را داشته باشیم و آن درصد کسری موجود که امروز مشکلاتی برای کشور ایجاد کرده است را نیز جبران کنیم. البته همه راهکارها باید بهصورت همزمان دنبال شود.
در همین راستا، کشاورزی فراسرزمینی در دستور کار قرار گرفته و نخستین محمولههای وارداتی از این مسیر در همین روزها وارد کشور میشود و حدود دو ماه دیگر نیز روغن تولیدی از محل کشاورزی فراسرزمینی به کشور خواهد رسید. وزیر جهاد کشاورزی با اشاره به ارتقای بهرهوری در مصرف آب تصریح کرد: از طریق عملیات بهزراعی میتوان کارهای زیادی انجام داد و راندمان تولید را افزایش داد. در حال حاضر میزان برداشت ما به ازای هر مترمکعب آب حدود 1.5 کیلوگرم است، درحالیکه برنامهریزی کردهایم این عدد به 2.6 کیلوگرم برسد.
وی ادامه داد: در برنامه هفتم توسعه مسیرهایی برای مصرف بهینه آب دیده شده و برای تحقق این اهداف، حدود ۱۷۰ همت منابع مالی نیاز است، درحالیکه امسال حدود ۵ همت اعتبار برای این حوزه پیشبینی شده که میزان تخصیص آن نیز خود محل بحث است. وزیر جهاد کشاورزی تاکید کرد: اگر بحث «نکاشت» مطرح میشود، حتما باید جایگزین آن نیز مشخص شود؛ چرا که باید به امنیت غذایی، اشتغال و مسائل اجتماعی کشور توجه داشت. مساله آب برای ما بسیار مهم است، اما در کنار آن، امنیت غذایی، خودکفایی کشاورزی و پایداری سرزمینی نیز اهمیت دارد. نوری قزلجه در پایان گفت: بخش کشاورزی با تحویل حجمی آب به کشاورزان موافق است تا مشخص شود چه میزان آب در اختیار داریم و با آن چه محصولی تولید میشود.
برداشت ۵میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی
نماینده مرکز پژوهشهای مجلس با اشاره به گزارش این مرکز درباره آب کشاورزی، گفت: خشکسالیها، تحولات اجتماعی و اقتصادی و حکمرانی معیوب از جمله مواردی است که باعث بحرانی شدن وضعیت آب کشور شده است. مهدی مظاهری در خصوص راهبردها، سیاستها و شیوههای حکمرانی مطلوب آب و تعدیل مصرف آب بخش کشاورزی با بیان اینکه هر سال به طور متوسط ۴ تا ۵میلیارد مترمکعب آب از منابع آب زیرزمینی بیش از تغذیه آبخوانها از سال ۱۳۷۰ برداشت کردیم، گفت: در برخی موارد آبخوانها ممکن است دیگر باز نگردد. منابع آبی که استفاده میکنیم از منابع آب زیرزمینی منابع آب استراتژیک ما هستند که صدها سال قبل ذخیره شدهاند.
وی در ادامه با بیان اینکه ۳ دهه سیاستگذاری در جریان برنامه توسعه انجام شد، گفت: در تمام برنامههای توسعه یک هدف مهم برای نجات آبخوانها داشتیم اما نه تنها موفق نبودیم بلکه از هر برنامه توسعه به برنامه بعدی، وضعیت بدتر شد. این موضوع برای ما همواره مهم بود چرا که توسعه اقتصادی و اجتماعی در بیشتر نقاط کشور به موضوع آب بستگی دارد. با نگاهی به احکامی که ناظر به افزایش بهرهوری آب در بخش کشاورزی در برنامه توسعه سوم تا هفتم است میبینیم که ۶۰ درصد مربوط به بهرهوری و ۴۰ درصد برای سطح کشت و صفر درصد مربوط به سطح زیر کشت است؛ این بهرهوری مثمر ثمر نبوده است.
معضل سازماندهی سیاسی
محمد باقر قالیباف اظهار کرد: «بدون شک تصمیمسازی اگر بهدرستی انجام نشود، حتما تصمیمگیری درست هم اتفاق نخواهد افتاد. این بحث درستی است که پژوهشکدههای ما در زمینههای مختلف باید به صورت تخصصی به این بحث بپردازند.» رئیس مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه در این گزارش همه بر یک موضوع متمرکز شده بودند و آن موضوع حکمرانی در آب بود اظهار کرد: «ما این حکمرانی را فقط در موضوع آب نداریم بلکه در انرژی هم داریم و میبینیم که ما در مصرف آب و انرژی دچار مشکل هستیم، تولید بخش دوم ماست.» وی با بیان اینکه ما ۶ حوضه اصلی آب داریم که حوضههای آبریز اصلی کشور به شمار میآیند، گفت: «قریب به ۳۰ حوضه فرعی و نواحی داریم که زیرمجموعه آن است. یک اشکال اصلی در حکمرانی آب سازماندهی سیاسی است؛ فرمانداریها و استانداریها با عوامل طبیعی مثل آب منطبق نشدهاند لذا بعضی حوضههای آبریز مدیریت واحد ندارند.»
قالیباف ادامه داد: «در حوزه مصرف، ما هم اکنون آب را از چاهها استخراج میکنیم و حدود ۲۰درصد ساماندهیشده، مدیریتشده و مدرنیزهشده تحویل میدهیم و بیش از ۷۰درصد آب باقیمانده فلهای مصرف میشود که ما باید مانع آن شویم.» وی گفت: «اگر با کمک دانشگاهها، پژوهشکدهها و دولت حکمرانی آب را با اولویت مصرف از فلهای بودن درآوریم، با این مساله مواجه نمیشویم که از ۶۰۹ دشت، ۴۰۸ دشت ممنوعه شدهاند و اکثر تالابها به خاطر آب فلهای خشک شدهاند.» وی افزود: «اگر دولت و مجلس دست به دست هم ندهند و توافق در چارچوب قانون نکنند در حکمرانی آب به مشکل میخوریم پس باید اولویتها را با هم پیش برویم.»
