بررسی آسیبهای انحصار دولتی به صنعت برق
بوروکراسی، انرژی را میبلعد
نشست خبری کمیسیون انرژی اتاق ایران و انجمن انرژیهای تجدیدپذیر ایران با حضور آرش نجفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران؛ داود مددی، رئیس انجمن انرژیهای تجدیدپذیر ایران و محمدامین زنگنه، دبیر انجمن انرژیهای تجدیدپذیر ایران برگزار شد. به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، کارشناسان مذکور در این نشست به بررسی وضعیت ناترازی برق در کشور، مشکلات حوزه انرژیهای تجدیدپذیر و راهکارهای پیش‌‌‌‌رو پرداختند. به بیان این کارشناسان، وضعیت فعلی صنعت برق ایران نشان‌‌‌دهنده ضرورت توجه به منابع جدید انرژی است. کمبود برق در سال ۱۴۰۲ حدود ۱۲هزار و ۴۴۳مگاوات بوده است و پیش‌بینی می‌شود این کمبود در سال ۱۴۰۳ به حدود ۱۸هزار مگاوات افزایش یابد. این آمار هشداردهنده، لزوم سرمایه‌گذاری گسترده در صنعت برق را نمایان می‌‌‌سازد. جبران این کمبود، نیازمند احداث ۲۰هزار مگاوات نیروگاه جدید با سرمایه‌گذاری حدود ۲۰میلیارد دلار است. با توجه به روند فعلی افزایش مصرف سالانه ۵درصدی، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۲۲ در زمان پیک مصرف ۱۹۵هزار مگاوات برق مورد نیاز باشد. این ارقام نشان می‌دهد که صنعت برق ایران با چالشی جدی روبه‌روست و نیازمند تحولی اساسی در ساختار تولید و توزیع انرژی است.
در این میان، انرژیهای تجدیدپذیر در حل معضل کمبود برق می‌‌‌توانند نقشی کلیدی ایفا کنند. ایران با برخورداری از تابش خورشید فراوان، مناطق بادخیز گسترده و منابع زمین‌‌‌گرمایی، پتانسیل بالایی برای توسعه انرژیهای تجدیدپذیر دارد. با این حال، ظرفیت فعلی نیروگاه‌‌‌های تجدیدپذیر در ایران تنها حدود هزار تا هزار و ۱۰۰مگاوات است. این رقم در مقایسه با پتانسیل واقعی کشور بسیار ناچیز است و نشان می‌دهد که ایران هنوز در ابتدای راه بهره‌‌‌برداری از این منابع ارزشمند قرار دارد. توسعه انرژیهای تجدیدپذیر در ایران مزایای متعددی دارد. یکی از مهم‌ترین مزایای این امر، سرعت بالای نصب و راه‌‌‌اندازی نیروگاه‌‌‌های تجدیدپذیر در مقایسه با نیروگاه‌‌‌های حرارتی است. این ویژگی می‌‌‌تواند به سرعت بخشیدن به روند تامین برق موردنیاز کشور کمک کند. علاوه‌بر این، انرژیهای تجدیدپذیر عموما تحت‌تاثیر تحریم‌‌‌های بین‌المللی قرار نمی‌‌‌گیرند و این امر امکان جذب سرمایه‌گذاری خارجی را فراهم می‌کند. همچنین، توسعه این صنعت می‌‌‌تواند به کاهش مصرف سوخت‌‌‌های فسیلی و در نتیجه، افزایش امکان صادرات آنها منجر شود که خود منبع درآمد ارزی قابل‌توجهی برای کشور خواهد بود.
از دیگر مزایای توسعه انرژیهای تجدیدپذیر، ایجاد اشتغال و توسعه صنایع مرتبط است. این صنعت می‌‌‌تواند زمینه‌‌‌ساز ایجاد مشاغل جدید در حوزه‌‌‌های مختلف، از طراحی و ساخت تجهیزات گرفته تا نصب و نگهداری نیروگاه‌‌‌ها باشد. علاوه بر این، امکان تولید و صادرات گواهی کربن از دیگر مزایای این صنعت است که می‌‌‌تواند منبع درآمد جدیدی برای کشور ایجاد کند. با وجود این مزایا، توسعه انرژیهای تجدیدپذیر در ایران با چالش‌‌‌های متعددی روبه‌روست. یکی از چالش‌‌‌های مهم، کمبود منابع مالی و سرمایه‌گذاری است. صنعت انرژیهای تجدیدپذیر نیازمند سرمایه‌گذاری اولیه قابل‌توجهی است که تامین آن در شرایط فعلی اقتصادی کشور دشوار به نظر می‌‌‌رسد. علاوه بر این، موانع قانونی و بوروکراتیک در تخصیص زمین و صدور مجوزها از دیگر چالش‌‌‌های پیش‌روی توسعه این صنعت است. فرآیند طولانی و پیچیده اخذ مجوزها و تخصیص زمین، سرمایه‌گذاران را با مشکلات جدی مواجه می‌کند و گاه به انصراف آنها از اجرای پروژه‌‌‌ها منجر می‌شود.
مصائب انحصار
یکی دیگر از چالش‌‌‌های اساسی در این زمینه، نبود رگولاتوری مستقل در صنعت برق است. انحصار دولتی در خرید، فروش و قیمت‌گذاری برق، مانع شکل‌‌‌گیری بازار رقابتی و کارآمد در این صنعت شده است. این مساله نه‌تنها بر توسعه انرژیهای تجدیدپذیر تاثیرگذار بوده، بلکه بر کل صنعت برق کشور تاثیر منفی گذاشته است.
محدودیت در واردات تجهیزات موردنیاز از دیگر موانع پیش‌روی توسعه انرژیهای تجدیدپذیر در ایران است. این محدودیت‌ها که با هدف حمایت از تولید داخلی اعمال شده‌‌‌اند، در عمل موجب کندی روند توسعه این صنعت شده‌‌‌اند. در حالی که صنعت داخلی هنوز توان تولید تمامی تجهیزات موردنیاز را ندارد، محدودیت واردات باعث شده است تا پروژه‌‌‌های انرژیهای تجدیدپذیر با کمبود تجهیزات و افزایش هزینه‌‌‌ها مواجه شوند.
تاخیر در پرداخت مطالبات تولیدکنندگان برق تجدیدپذیر از دیگر چالش‌‌‌های این صنعت است. این مساله نه‌تنها سرمایه‌گذاران فعلی را با مشکلات جدی مواجه کرده، بلکه انگیزه سرمایه‌گذاران جدید برای ورود به این عرصه را نیز کاهش داده است.
به‌منظور غلبه بر این چالش‌‌‌ها و بهره‌‌‌برداری از پتانسیل‌‌‌های موجود در زمینه انرژیهای تجدیدپذیر، راهکارهای متعددی پیشنهاد شده است. یکی از راهکارهای مهم در این زمینه، ایجاد رگولاتوری مستقل برای تنظیم بازار برق و حذف انحصار دولتی است. این امر می‌‌‌تواند به شکل‌‌‌گیری بازاری رقابتی و کارآمد در صنعت برق کمک کند و زمینه را برای مشارکت بیشتر بخش خصوصی فراهم آورد.تسهیل فرآیند تخصیص زمین و صدور مجوزها برای احداث نیروگاه‌‌‌های تجدیدپذیر از دیگر راهکارهای پیشنهادی است. در این راستا، حمایت از شرکت‌های توسعه‌‌‌دهنده (Developer) در حوزه انرژیهای تجدیدپذیر می‌‌‌تواند به تسریع روند اجرای پروژه‌‌‌ها کمک کند. این شرکت‌ها می‌‌‌توانند با شناسایی زمین‌‌‌های مناسب و طی‌کردن مراحل اخذ مجوز، زمینه را برای سرمایه‌گذاری سریع‌‌‌تر و کم‌‌‌دردسرتر فراهم کنند.
اختصاص بخشی از درآمدهای صرفه‌‌‌جویی سوخت به توسعه انرژیهای تجدیدپذیر نیز می‌‌‌تواند منبع مالی قابل‌توجهی برای توسعه این صنعت فراهم کند. این امر نه‌تنها به توسعه انرژیهای پاک کمک می‌کند، بلکه انگیزه‌‌‌ای برای صرفه‌‌‌جویی بیشتر در مصرف سوخت‌‌‌های فسیلی نیز به وجود می‌آورد.
تسهیل واردات تجهیزات موردنیاز و در عین حال حمایت هدفمند از تولید داخلی نیز می‌‌‌تواند به توسعه سریع‌‌‌تر این صنعت کمک کند. این امر باید به گونه‌‌‌ای انجام شود که ضمن حمایت از تولیدکنندگان داخلی، موجب کندی روند توسعه انرژیهای تجدیدپذیر نشود.
ایجاد امکان فروش مستقیم برق تولیدی به مصرف‌کنندگان از دیگر راهکارهای پیشنهادی است. این امر می‌‌‌تواند انگیزه سرمایه‌گذاران برای ورود به این عرصه را افزایش دهد و به شکل‌‌‌گیری بازار رقابتی در صنعت برق کمک کند.
انرژیهای تجدیدپذیر؛ گامی به سوی توسعه اقتصادی
سرمایه‌گذاری در توسعه زنجیره تولید پنل‌‌‌های خورشیدی نیز می‌‌‌تواند گامی مهم در جهت خودکفایی در این صنعت باشد. با سرمایه‌گذاری حدود ۵۰۰میلیون دلاری در این زمینه، می‌‌‌توان زیرساخت‌‌‌های لازم برای تولید سالانه ۴هزار مگاوات پنل خورشیدی را فراهم کرد. این امر نه‌تنها به توسعه انرژیهای تجدیدپذیر کمک می‌کند، بلکه می‌‌‌تواند زمینه‌‌‌ساز ایجاد اشتغال و توسعه صنایع مرتبط نیز باشد. با توجه به پتانسیل بالای ایران در زمینه انرژیهای تجدیدپذیر، امکان افزایش ظرفیت تولید به ۶۰هزار مگاوات تا سال ۱۴۲۲ وجود دارد. این امر مستلزم سرمایه‌گذاری گسترده و رفع موانع موجود است. در صورت عدم‌توسعه این ظرفیت، پیش‌بینی می‌شود کشور با کمبود حداقل ۳۰هزار مگاواتی برق در پایان برنامه هفتم توسعه مواجه شود. این آمار نشان‌‌‌دهنده اهمیت حیاتی توسعه انرژیهای تجدیدپذیر برای آینده صنعت برق و اقتصاد کشور است.
در مقایسه با سایر کشورها، ایران در زمینه توسعه انرژیهای تجدیدپذیر عقب‌‌‌ماندگی قابل‌توجهی دارد. به‌عنوان مثال، چین از ابتدای سال‌جاری تاکنون، به‌طور میانگین روزانه هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر وارد مدار کرده است. این در حالی است که کل ظرفیت نصب‌شده انرژیهای تجدیدپذیر در ایران طی سال‌های گذشته به زحمت به هزار مگاوات رسیده است. همچنین، کشوری مانند آلمان با وجود مساحت کمتر و شرایط اقلیمی نامساعدتر نسبت به ایران، توانسته است بیش از ۸۱هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی احداث کند. این مقایسه‌‌‌ها نشان می‌دهد که ایران به‌رغم برخورداری از پتانسیل‌‌‌های طبیعی فراوان، هنوز نتوانسته است از این ظرفیت‌‌‌ها به‌خوبی بهره‌‌‌برداری کند.
یکی از مزایای مهم توسعه انرژیهای تجدیدپذیر، امکان صادرات برق به کشورهای همسایه است. ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، می‌‌‌تواند به هاب انرژی در منطقه تبدیل شود. کشورهایی مانند ترکیه، عراق، پاکستان و افغانستان می‌‌‌توانند بازارهای بالقوه برای صادرات برق تجدیدپذیر ایران باشند. این امر نه‌تنها می‌‌‌تواند منبع درآمد ارزی قابل‌توجهی برای کشور ایجاد کند، بلکه می‌‌‌تواند به تقویت روابط دیپلماتیک و افزایش نفوذ منطقه‌‌‌ای ایران نیز کمک کند.
یکی از مناطق با پتانسیل بالا برای توسعه انرژیهای تجدیدپذیر، شرق کشور است. این منطقه از جمله بزرگ‌ترین و باپتانسیل‌‌‌ترین دالان‌‌‌های بادی دنیا محسوب می‌شود. با سرمایه‌گذاری در احداث نیروگاه‌‌‌های بادی در این منطقه، می‌‌‌توان علاوه بر تامین بخشی از نیاز داخلی، امکان صادرات برق به کشورهای همسایه شرقی مانند پاکستان و افغانستان را نیز فراهم کرد. یکی دیگر از جنبه‌‌‌های مهم توسعه انرژیهای تجدیدپذیر، بحث گواهی‌‌‌های کربن است. با توجه به روند جهانی که به سمت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای تمایل دارد، تولید و معامله گواهی‌‌‌های کربن می‌‌‌تواند به یک صنعت سودآور تبدیل شود. در حال حاضر، قیمت هر گواهی کربن حدود ۳دلار است، اما پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۶ این قیمت به بالای ۷ تا ۸دلار افزایش یابد. این امر می‌‌‌تواند انگیزه اقتصادی قابل‌توجهی برای سرمایه‌گذاری در انرژیهای تجدیدپذیر ایجاد کند. یکی از چالش‌‌‌های مهم در توسعه انرژیهای تجدیدپذیر، مساله تامین زمین برای احداث نیروگاه‌‌‌هاست. هر مگاوات نیروگاه خورشیدی، به‌طور متوسط به یک‌هکتار زمین نیاز دارد. این مساله می‌‌‌تواند به یک چالش جدی تبدیل شود؛ به‌خصوص در مناطقی که زمین‌‌‌های مناسب محدود هستند. برای حل این مشکل، پیشنهاد شده است که از زمین‌‌‌های بلااستفاده دولتی، مانند اراضی متعلق به وزارت راه یا پایانه‌‌‌های مرزی برای احداث نیروگاه‌‌‌های تجدیدپذیر استفاده شود. همچنین، تسهیل فرآیند تخصیص زمین و کاهش بوروکراسی اداری می‌‌‌تواند به حل این مشکل کمک کند.
یکی دیگر از راهکارهای پیشنهادی برای توسعه انرژیهای تجدیدپذیر، استفاده از ظرفیت بخش خصوصی است. در این راستا، پیشنهاد شده است شرکت‌های بزرگ صنعتی که مصرف برق زیادی دارند، به جای الزام به احداث نیروگاه‌‌‌های کوچک‌مقیاس، در یک پروژه مشترک برای احداث نیروگاه‌‌‌های بزرگ تجدیدپذیر مشارکت کنند. این امر می‌‌‌تواند ضمن تامین نیاز این صنایع، به توسعه ظرفیت کلی تولید برق تجدیدپذیر در کشور نیز کمک کند.
یکی از مشکلات اساسی در صنعت برق ایران، نبود تناسب بین هزینه تولید و قیمت فروش برق است. این مساله موجب زیان‌‌‌دهی شرکت‌های تولیدکننده برق شده و انگیزه سرمایه‌گذاری در این بخش را کاهش داده است. برای حل این مشکل، پیشنهاد شده است که دولت تنها در بخش‌های خانگی و کشاورزی به‌عنوان خریدار انحصاری عمل کند و در سایر بخش‌‌‌ها، اجازه معامله مستقیم بین تولیدکننده و مصرف‌کننده داده شود. این امر می‌‌‌تواند به شکل‌‌‌گیری یک بازار رقابتی و کارآمد در صنعت برق کمک کند. یکی دیگر از چالش‌‌‌های پیش‌روی توسعه انرژیهای تجدیدپذیر، مساله تامین منابع مالی است. در این راستا، پیشنهاد شده است که از ظرفیت‌‌‌های مالی بین‌المللی، مانند خط اعتباری چین، برای تامین منابع مالی موردنیاز استفاده شود. همچنین، جذب سرمایه‌‌‌های خرد مردمی از طریق ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری در حوزه انرژیهای تجدیدپذیر می‌‌‌تواند راهکار دیگری برای تامین منابع مالی باشد.
در نهایت، باید توجه کرد که توسعه انرژیهای تجدیدپذیر در ایران نه‌تنها یک ضرورت برای تامین نیاز انرژی کشور است، بلکه می‌‌‌تواند به‌عنوان فرصتی برای توسعه اقتصادی، ایجاد اشتغال و بهبود وضعیت زیست‌‌‌محیطی نیز در نظر گرفته شود. با توجه به پتانسیل‌‌‌های طبیعی فراوان ایران در زمینه انرژیهای خورشیدی و بادی، این کشور می‌‌‌تواند به یکی از قطب‌‌‌های تولید انرژی پاک در منطقه تبدیل شود. دستیابی به این هدف، نیازمند عزم ملی و همکاری همه‌جانبه بین بخش دولتی و خصوصی است. دولت باید با اتخاذ سیاست‌‌‌های حمایتی، ایجاد زیرساخت‌‌‌های قانونی و مالی لازم و رفع موانع موجود، زمینه را برای مشارکت گسترده بخش خصوصی در این حوزه فراهم کند. از سوی دیگر، بخش خصوصی نیز باید با سرمایه‌گذاری در این حوزه و توسعه دانش و فناوری‌‌‌های مرتبط، نقش خود را در پیشبرد این صنعت ایفا کند. در صورت موفقیت در این مسیر، ایران می‌‌‌تواند ضمن تامین نیاز داخلی، به یکی از صادرکنندگان عمده انرژی پاک در منطقه تبدیل شود. این امر نه‌تنها می‌‌‌تواند منبع درآمد ارزی قابل‌توجهی برای کشور ایجاد کند، بلکه می‌‌‌تواند به تقویت جایگاه ژئوپلیتیک ایران در منطقه نیز کمک کند. علاوه بر این، توسعه این صنعت می‌‌‌تواند به کاهش آلودگی هوا، بهبود وضعیت زیست‌‌‌محیطی و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان نیز منجر شود.
