معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران راهکاری سریع برای رشد در اقتصادهای توسعه‌نیافته ارائه داد
میانبر کشورهای در حال توسعه
به گزارش معاونت بررسی‌های اتاق بازرگانی تهران، نوآوری‌های فناورانه در دامان دانش، پرورش می‌یابد و اصولا در گذر از وادی تحقیق و توسعه می‌توان زمینه‌های کاربرد دانش در زندگی بشر را ایجاد کرد. ایجاد تکنولوژی نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش نوآوری و آموزش است. پیشرفت‌های اخیر در فناوری‌های تاثیرگذار از جمله هوش مصنوعی، روباتیک و زیست‌فناوری، چشم‌انداز شگرفی در توسعه پایدار ایجاد کرده است. با این حال، پیشرفت‌های جاری موجب افزایش خطر نابرابری‌ها، به دلیل تشدید شکاف دیجیتال بین کشورهای برخوردار و نابرخوردار شده است. به این مسائل باید چالش‌های اجتماعی و اقتصادی در سال ۲۰۲۳ را نیز اضافه کرد که سبب برافروختن این دوگانگی شده است.
وقوع جنگ روسیه و اوکراین، شیوع ویروس کرونا و تغییرات آب‌وهوایی از مهم‌ترین عواملی هستند که اقتصاد کشورها، امنیت غذایی و بازارهای جهانی را تهدید می‌کنند. فناوری بدنه‌ای از دانش است که در کنترل این چالش‌ها نقش مهمی دارد؛ اما مساله این است که جوامع مختلف به شکل همسان از فناوری برای انجام وظایف گوناگون استفاده نمی‌کنند. تعیین اهداف، راهبردها و برنامه‌های توسعه فناوری در کشورها بدون شناخت و تحلیل مناسب وضعیت موجود فناوری امکان‌پذیر نخواهد بود. این شناخت در کشورهای در حال توسعه با توجه به کمبود منابع اطلاعاتی با چالش‌های جدی روبه‌روست.
گزارش فناوری و نوآوری ۲۰۲۳ آنکتاد، نشان می‌دهد که با رشد روزافزون فناوری‌های نوین، جهان در آغاز انقلاب جدیدی قرار گرفته است. گزارش مزبور به طور خاص بر فناوری‌های سبز و فرصت‌های استفاده از آنها تمرکز دارد. براساس این گزارش، بازار فناوری‌های تحول‌آفرین مرزی و سبز مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، هیدروژن سبز و سوخت‌های زیستی معادل ۵/ ۱تریلیون دلار برآورد شده است که این رقم تا سال ۲۰۳۰ می‌تواند به ۵/ ۹تریلیون دلار یعنی تقریبا سه‌برابر اندازه فعلی هند افزایش یابد. سوالی که پیش می‌آید این است که مردم کشورهای مختلف چگونه می‌توانند به‌صورت عادلانه از مزایای فناوری‌های نوین برای ایجاد و گسترش توانایی‌های علمی و فنی استفاده کنند و مقدمات لازم برای کاهش شکاف‌های دیجیتال و برداشتن گام‌های مهم در این عرضه را فراهم آورند؟ با اینکه گسترش بسیاری از این فناوری‌ها در مراحل آزمایشی است، نگرانی‌هایی درخصوص ازبین رفتن مشاغل قدیمی با توسعه اتوماسیون، هوش مصنوعی و سایر فناوری‌های نوین وجود دارد. بازار فناوری‌های نوین در عین حال که شغلهای قدیمی را از بین می‌برد، می‌تواند فرصت‌های شغلی بسیاری برای کشورهایی ایجاد کند که با امواج خروشان نوآوری‌های فناوری همزیستی دارند. اما در کشورهای بسیاری، به‌ویژه در کشورهای کمتر‌توسعه‌یافته، برنامه‌ریزی برای استفاده از فناوری‌های نوین صورت نگرفته و تغییرات فناورانه و تحول در ساختار اجتماعی و اقتصادی این کشورها به موضوع مهمی برای بحث و تامل تبدیل نشده است.
این در حالی است که کشورهای توسعه‌یافته بیشترین بهره را از این فرصت می‌برند و اقتصادهای در حال توسعه را پشت‌سر گذاشته‌اند. اما نکته شایان توجه این است که کشورهای درحال توسعه فرصت‌هایی برای جبران، کاهش فقر و نابرابری‌های موجود، مقابله با تغییرات آب‌وهوایی و دستیابی به نوآوری با اهداف توسعه پایدار دارند و برای حصول این نتایج و قرار گرفتن در سطح کشورهای توسعه‌یافته نیازی به اجرای الگوی تاریخی رشد با سوخت‌های فسیلی و تقلید از کشورهای پیشرفته نیست. این فرصت‌ها نه‌تنها امکان ایجاد انعطاف‌پذیری و کاهش فاجعه‌های اقلیمی را فراهم می‌کند، بلکه به توسعه اقتصادی و فناوری نیز کمک می‌کند و به کشورهای در حال توسعه اجازه می‌دهد تا از بحران خارج شوند و به جلو حرکت کنند. این امر در صورتی به وقوع می‌پیوندد که جامعه جهانی متعهد به ایجاد تحولات اجتماعی، اقتصادی و نوآوری و پیشرفت در علم و فناوری با هدایت به مسیر اهداف توسعه پایدار باشد.
گزارش فناوری و نوآوری ۲۰۲۳ آنکتاد از کشورهای در حال توسعه می‌خواهد خود را برای دوره‌ای از تغییرات فناورانه عمیق و متفاوت با مسیر اقتصادهای پیشرفته و فهم دقیق‌تر نوآوری‌های نوین و خلاقانه آماده کنند. بر این اساس لازم است تمام کشورها اصول و الگوهای سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری را که برای توسعه پایدار ضرروری است تنظیم و ارائه کنند. این امر مستلزم توجه به فرصت‌های محدود برای بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، ارائه کالاهای عمومی سازگار با محیط‌زیست ضمن برقراری سطح بالای همکاری‌های بین‌المللی برای افزایش توانایی کشورهای در حال توسعه برای نوآوری است. در این گزارش همچنین بر ضرورت انتقال دانش فنی، ایجاد بخش‌های سبز جدید (به‌عنوان مثال وضع مقرراتی در راستای رفع آلودگی‌های زیست‌محیطی) و مداخله مستقیم دولت در انجام ارزیابی‌های فناورانه تاکید شده است. براساس این گزارش، نوآوری‌های سبز تحت‌تاثیر توافق‌نامه‌ها، قوانین و مکانیزم‌های جهانی به‌ویژه مواردی که با تغییرات اقلیمی مرتبط هستند (مانند توافق‌نامه پاریس) قرار می‌گیرند.
فرصت‌های اشتغال در فناوری‌های مرزی
هوش مصنوعی: از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ نیاز به کار در حوزه‌های مرتبط با هوش مصنوعی در سطح جهان در اکثر صنایع و مشاغل به‌شدت افزایش یافت که بیشترین تقاضا در مشاغل فناوری اطلاعات و پس از آن مشاغل معماری، مهندسی و مدیریتی بود.
کلان‌داده: از وقتی که بسیاری از شرکت‌ها کار با کلان‌داده‌ها را آغاز کردند، کمبود قابل‌توجهی از نظر متخصصان داده احساس می‌شود. در حال حاضر تقاضای فزاینده‌ای برای متخصصان این حوزه در ایالات‌متحده وجود دارد. انتظار بر این است که بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰ حدود ۷۱۰۰فرصت شغلی جدید با رشد سالانه ۱۵درصد ایجاد شود.
بلاک‌چین: از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱ تعداد پست‌های شغلی در سایت کاریابی Indeed.com دوبرابر شد. متوسط درآمد سالانه مهندسان بلاک‌چین در ایالات‌متحده آمریکا به حدود ۱۳۶هزار دلار، در آسیا ۵/ ۸۷هزار دلار و در اروپا به ۳/ ۷۳هزار دلار رسیده است. شرکت‌های Deloitte، IBM، Accenture، Cisco وCollins Aerospace متخصصان خبره این رشته را به‌سرعت جذب می‌کنند. روباتیک: رشد مشاغل در روباتیک کمتر از سایر فناوری‌هاست. در سال ۲۰۱۶ حدود ۵/ ۱۳۲هزار مهندس روباتیک در ایالات‌متحده وجود داشت و انتظار بر این است که بازار کار برای این نوع حرفه بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۶ حدود ۶/ ۴درصد افزایش یابد.
پهپاد: بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۴۰ انتظار می‌رود که در استرالیا بیش از ۵/ ۵هزار نوع شغل مرتبط با پهپاد ایجاد شود. سه‌کشور برتر خلق‌کننده شغلهای مرتبط با پهپاد شامل آمریکا، چین و فرانسه هستند.
اینترنت اشیا: براساس یک مطالعه، بین ژوئیه ۲۰۲۱ و آوریل ۲۰۲۲ تعداد آگهی‌های شغلی آنلاین مربوط به اینترنت اشیا، یک‌سوم افزایش داشته است. داده‌های لینکدین بیش از ۱۳هزار فرصت شغلی مرتبط با اینترنت اشیا را در ایالات‌متحده نشان می‌دهد.
راهکار چیست؟
کشورهای در حال توسعه باید از طریق حمایت‌های فنی و مالی، همکاری بین‌المللی و کمک‌های رسمی توسعه‌ای، رشد پایدار جهانی را تسهیل کنند. در حال حاضر، همکاری بین‌المللی کمتری برای توسعه نوآوری سبز وجود دارد. همان‌طور که اشاره شد، نوآوری به مدل‌های کسب‌وکار جدید، رویکردهای جدید برای تامین مالی و نوآوری‌های سیاستی در نهادهای ملی و جهانی نیاز دارد. این امر مستلزم توجه به ایجاد توان ملی بالا در علم، فناوری و نوآوری، هموارکردن انتقال فناوری، افزایش مشارکت زنان، توسعه مهارت‌های دیجیتالی، بهبود پیش‌بینی و ارزیابی فنی زنجیره ارزش است.
به گزارش آنکتاد، فناوری‌های صنعت چهارم در اقتصادهای پیشتاز، تولید و به‌کار گرفته می‌شوند. بالغ بر ۹۰درصد امتیازهای انحصاری حق اختراع فناوری‌های نوظهور در ۱۰کشور پردرآمد به‌استثنای چین، ثبت می‌شوند. از نظر صادرات نیز کشورهای مزبور تقریبا ۷۰درصد بازارهای جهانی را در اختیار دارند. این ۱۰کشور به همراه چین جزو کشورهای پیشرو در فناوری‌های نوظهور محسوب می‌شوند. پس از این کشورها ۴۰کشور دیگر در این فهرست قرار دارند. از این ۴۰کشور فقط ۲۳کشور از جمله هند و برزیل اقتصاد مبتنی بر تولید دارند. ۱۷اقتصاد بعدی در این فهرست دارای اقتصاد مصرفی هستند که ازجمله شامل الجزایر، آرژانتین، بنگلادش، کلمبیا، اندونزی، ایران، مالزی، مکزیک، آفریقای جنوبی، تایلند، ترکیه و ویتنام هستند. کشورهای باقی‌مانده دارای فعالیت کم یا بدون فعالیت هستند؛ اما تمامی آنها تحت‌تاثیر پذیرش فناوری‌های دیجیتال در کشورهای پیشرفته‌تر قرار خواهند گرفت. تفاوت در استفاده از فناوری‌ها علاوه بر منطقه، با بخش صنعت نیز ارتباط مستقیم دارد.
به‌عنوان مثال صنعت رایانه و ماشین‌آلات پیشتاز هستند و بیشترین استفاده را از یارانش ابری و چاپ سه‌بعدی دارند. صنعت حمل‌ونقل مانند صنعت خودروی مراکش نیز از بزرگ‌ترین به‌کارگیرندگان روبات‌های صنعتی است. کشورهایی که از نظر صنایع تولیدی قوی‌تر هستند و سطح مهارت بالایی دارند بیشتر به سمت تولید هوشمند گام برداشته‌اند. با تغییر نیازها و قابلیت‌های فناوری کشورهای در حال توسعه و تغییر چشم‌اندازهای سیاسی و اقتصادی بین‌المللی، حمایت از نوآوری نیز باید بیشتر شود. کشورهای در حال توسعه، به‌ویژه کشورهای کمتر توسعه‌یافته، قابلیت لازم برای استفاده از موج جدید تغییرات فنی را ندارند. هر کشور نیازمند سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری متناسب با هر سطح از توسعه‌ای است که در آن قرار دارد.
در کشورهای در حال توسعه استفاده از پنجره‌های فرصت برای برخورداری از منافع فناوری‌های موجود به‌منظور تنوع‌بخشی اقتصاد و نیز ارتقای فناوری‌های مرزی هدف غایی است. تمام کشورهای درحال توسعه باید مردم و بنگاه‌های خود را برای دوره‌ای از تغییرات سریع آماده کنند. موفقیت در عصر حاضر در ساخت پایه‌های صنعتی پرقدرت و ارتقای فناوری‌های تحول‌آفرین است که می‌تواند نیل به اهداف توسعه پایدار و دستیابی به نیازهای نسل فعلی و جوامع پایدار را سرعت بخشد. کشورها برای بهره‌مندی از فناوری‌های نوین باید در انتخاب، استفاده، انطباق و کاربرد آنها که از مهم‌ترین عناصر ثروت و قدرت هستند، روش‌ها و مدل‌های اجرایی خاص خود را سیاستگذاری کنند تا بتوانند سهم خود را در بازارهای محلی و جهانی افزایش دهند. ایران نیز باید اهمیت استفاده از فناوری‌های مرزی را درک کند و با حمایت از آموزش و تحقیقات علمی و تسهیل قوانین و مقررات و افزایش تعامل با جهان و توسعه مشارکت بخش خصوصی، بسترهای لازم را برای پیاده‌سازی و استفاده اثربخش از فناوری‌های نوین فراهم آورد. برنامه‌ریزی، سرمایه‌گذاری و بازنگری در قوانین و مقررات برای زدودن موانع احتمالی و بهبود شرایط موجود فرآیندی مستمر است که باید به آن توجه شود.
