نزولات جوی بهمن‌ماه چه تاثیری بر خشکسالی خواهند داشت؟
سراب «تر سالی» در بارشها
تا پیش از آغاز سال ۱۴۰۰ که پاییزش در آن زمان، خشک‌‌‌ترین پاییز پنجاه‌سال اخیر بود، ایران انقدر جدی به بحران آب فکر نکرده بود. بارندگیهای مقطعی، به‌زعم مسوولان بخشی از مشکلات را حل کرده و این بحران هم به‌طور موقت از لیست چالشهای اصلی خط خورده بود. حال آنکه گزارش‌‌‌ها عنوان می‌کنند ایران درگیر خشکسالی شدید می‌شود و حتی می‌‌‌گویند در شمال ایران هم امکان کشت برخی محصولات از بین رفته است.
حالا پس از گذشت چندسال از بغرنج‌‌‌تر شدن بحران آب، بارشهای برف و باران در بهمن‌ماه، بسیاری را به شروع سال جدید، امیدوار کرده است. البته امیدواری برای اتمام پایان خشکسالی خوش‌بینانه است. واقعیت این است که نه‌تنها «ترسالی» وجود ندارد، بلکه تغییرات اقلیمی در ایران و بسیاری از نقاط جهان چالشی بلندمدت‌تر است. به‌جز این هم، دست‌‌‌‌اندازی کشور به سفره‌‌‌های آب زیرزمینی در دهه‌‌‌های اخیر، وضعیتی نگران‌‌‌کننده‌‌‌تر از عدم‌بارش را بر سر ایران آوار کرده است. از سوی دیگر داده‌‌‌های وزارت نیرو تا ۲۳بهمن‌ماه سال‌جاری نشان می‌دهد که تنها یک حوضه در ایران بیش از ۷۵درصد پر شده است و همچنان بارشها در ۲۲حوضه آبی، کار چندانی از پیش نبرده‌‌‌اند و وضعیت آنها، نسبت به طولانی‌مدت، تغییر معناداری نکرده است. به همین دلایل است که دیگر نمیتوان در مورد وضعیت خشکسالی یا ترسالی ایران نظر قطعی داد؛ چرا که به گفته کارشناسان آب و محیط‌زیست، ایران مدت‌‌‌هاست در سیکل بحران همیشگی وارد شده است. در واقع، ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ میلادی، حدود ۷۴کیلومترمکعب از آبهای زیرزمینی خود را استخراج کرده است و میزان کاهش منابع آبی در این حوضه‌‌‌ها، در این فاصله زمانی به حدود ۷۴کیلومترمکعب می‌‌‌رسد.
با این تفاسیر، بارشهای اخیر دقیقا چه اثری بر کشاورزی و مصارف سطحی کشور گذاشته‌‌‌اند؟ به گفته کارشناسان حوزه آب، بارشهای اخیر که به صورت برف و باران پراکنده بودند، خیالمان را تا حداقل شهریورماه آسوده خواهد کرد؛ اما ثبات وضعیت مساعد، به تداوم این بارشها در فصل بهار بستگی خواهد داشت. تضمینی وجود ندارد که پس از بهمن‌ماه، بارشها همین گونه ادامه یابند. به همین دلیل سیاستگذار نباید به بارشهای بیش از نرمال بهمن‌ماه دلخوش باشد و لازم است تدابیری که پیش از این برای خشکسالی اندیشیده شده، از سر گرفته شود. تجربه تاریخی ما نیز شاهد و گواه این گزاره است. فروردین‌ماه سال ۹۸ بود که سیلاب در برخی استان‌‌‌های کشور جاری و موجب تحمیل خساراتی شد؛ اما سیل در آن سال موجب بهبود شرایط آبی کشور نشد و در نهایت کشور به وضعیت بحرانی در حوزه آب رسید. به هرحال و حتی با وجود اظهار امیدواری برخی کارشناسان در کوتاه‌مدت، آنان معتقدند کمبود آب در کشور همچنان جبران‌نشده است. از سوی دیگر آنان هنوز هم دسترسی چندانی به آمار روان‌آب‌‌‌ها ندارند. در آن سوی سکه نیز برخی دیگر از کارشناسان نگرانی‌های جدیدی نظیر تغییرات اقلیمی در آب‌وهوای ایران دارند. این نگرانی، نشات‌گرفته از بارش برف در روزهایی است که انتظار این بارش بسیار کم بوده و هوا گرم است.
تغییر چندانی ایجاد نشده است
آرش آذرانفر، کارشناس آب از دانشگاه صنعتی‌شریف، در این باره توضیح می‌دهد: بارشهای بهمن‌ماه، هنوز هم تغییر چندانی در وضعیت خشکسالی نداده است؛ اما این بارشها، مایه امیدواری ماست؛ زیرا بارش برف در سال‌جاری موجب بارندگی در سال آینده خواهد شد. او در این مورد بیان می‌کند: از آنجا که بخش زیادی از بارشها به صورت برف بوده و برف نیز ذخیره بارشهای سال آینده است، تنها می‌‌‌توانیم به تاثیر این بارشها امیدوار باشیم، نه تغییر وضعیت خشکسالی در کشور. البته او اظهار می‌کند: روند نزول این بارشها، موقتی است. این حجم بارش، نمی‌‌‌تواند ما را به سمت امنیت بارشها ببرد. آذرانفر میگوید: بنا بر پیش‌بینی ما، وضعیت آبی امسال احتمالا نرمال خواهد بود؛ اما نباید سیاست‌های خود در برابر خشکسالی را فراموش کنیم. مثلا زمانی بود که در خوزستان سیلاب آمد و مسوولان تصور کردند مشکلات آبی این حوضه رفع شده و اقدام به کشت بیش از ظرفیت کردند که اشتباه بود. به همین دلیل نباید اقدامات بدون برنامه‌ریزی انجام دهیم.
حوضه تاثیر بارشهای بهمن‌ماه
محمدولی سامانی، استاد مدیریت و مهندسی آب دانشگاه تربیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌مدرس و رئیس دفتر زیربنایی مرکز پژوهشهای مجلس در این مورد بیان می‌کند: این بارشها به‌خصوص در حوضه فلات‌مرکزی یعنی چهارمحال و بختیاری و اصفهان بارشهای خوبی بوده است؛ اما هنوز ارقام و اعدادی درباره بارشهای اخیر دریافت نکرده‌ایم تا بتوانیم تحلیل درستی از وضعیت ارائه دهیم. او همچنین میگوید: در خصوص میزان تاثیر این بارندگی‌ها، در دو زمینه شرب و کشاورزی، شاهد تاثیر بسیار جدی خواهیم بود؛ به‌خصوص که در حوضه‌های بحرانی مثل کوهرنگ و زاینده‌رود یا حوضه‌های مرتبط با چهارمحال و بختیاری و خوزستان، بارشهای قابل قبولی داشته‌‌‌ایم. او بیان می‌کند: میزان پراکندگی این بارشها در تمام نقاط ایران بوده است. این بارشها همچنین در قسمت‌های شمالی و جنوبی نیز توزیع مناسبی داشته است. البته نمیتوان به‌سرعت پیش‌بینی کرد که وضعیت در آینده چگونه خواهد شد. ما در ماه‌‌‌های گذشته شرایط نرمالی نداشتیم؛ اما این آمار در بهمن‌ماه به طور غیرمنتظره‌ای افزایش یافت و این مایه امیدواری است. سامانی توضیح می‌دهد: با توجه به این شرایط، در سال آینده مشکل آب شرب و مصرفی نخواهیم داشت. این ذخایر در بهمن‌ماه، توشه مناسبی برای تعیین مصارف موردنیاز تا پایان دو فصل آتی برای ما خواهد بود. بنابراین در خصوص آبهای سطحی تا شهریورماه احساس نگرانی نخواهیم کرد.
استفاده بیش از ظرفیت برای مصارف کشاورزی
بارشهای برفی اخیر، کشاورزان و به‌خصوص کشاورزان مناطقی را که با چالشهای آبی دست و پنجه نرم می‌کردند بسیار امیدوار کرد. اما این امیدواری تا کجا واقعی است؟ با وجود اینکه این کارشناس مرکز پژوهشهای مجلس معتقد است بارشها وضعیت آبهای موردنیاز کشاورزی را بهبود بخشیده؛ اما سامانی همچنین یادآوری می‌کند: در مناطق مختلف به‌خصوص حوضه‌های بحرانی آبی، شرایط فعلی ما نشان می‌دهد که این بارشها شرایط را مساعد کرده است و می‌توان همه نیازهای کشاورزی را در شش‌ماه جدید از این محل تامین کرد. سامانی میگوید: نیازهای آب برای کشاورزی در برخی از مناطق، دوبرابر ظرفیت محل است. مثلا در حوضه زاینده‌رود، بارگذاری آبی حدود دوبرابر ظرفیت زاینده‌رود است. به همین دلیل است که کشاورزان این منطقه همچنان با مشکلات مواجه هستند. این کارشناس توضیح می‌دهد: ما حدود ۱۴۳میلیارد مترمکعب کمبود آب داریم که زمان زیادی برای جبران این میزان کمبود نیاز است و حتی اگر مشکلات آب سطحی ما حل شود، مشکل آب زیرزمینی حل نمی‌شود. ما نیازمند بارندگیهای متوالی در طول سال هستیم. ما در سال‌های اخیر به‌تدریج هر سال ۵میلیارد آب زیرزمینی مصرف کردیم. این اعداد یعنی بسیاری از دشت‌های کرمان و استان‌هایی مانند اصفهان و همدان قابل بهره‌برداری نخواهند بود. او در آخر اظهار می‌کند: شرایط بهمن امسال مشابه سال‌های قدیم است. ما در چند سال اخیر با خشکسالی و هوای گرم مواجه بودیم و از سوی دیگر نوع بارشها تغییر کرده است و به سمت بارش برف رفته‌ایم. اینها همه نشانه‌های تحولات آب و هوایی است. متخصصان تغییر اقلیم باید توضیح دهند که چرا هوا گرم است؛ اما ناگهان با بارش برف و سرمای هوا مواجه می‌شویم یا مضرات تغییر اقلیم چه خواهد بود.
وضعیت برخی از سدهای مهم تا ۲۳ بهمن‌ماه ۱۴۰۱
در این بازه زمانی مجموع ۱۳سد دریاچه ارومیه ۲۸درصد پرشدگی داشتهاند که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۱۳درصد کمتر بوده است. سد زاینده‌رود در استان اصفهان تا ۲۳بهمن‌ماه، ۱۱درصد پرشدگی داشته و این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۱۹درصد رشد کرده است. مجموع پنج‌سد استان تهران در بازه مورد بررسی، ۱۲درصد پرشدگی داشتهاند؛ اما این سدها نسبت به روز مشابه سال گذشته ۲۶درصد کاهش داشتهاند. سد دوستی و سد طرق در استان خراسان‌رضوی نیز وضعیت مشابهی داشتهاند. سد دوستی ۱۵درصد و سد طرق ۲۱درصد پرشدگی داشتهاند؛ اما این دو سد نسبت به مدت مشابه در سال گذشته، ۴۷درصد کاهش ظرفیت را شاهد بوده‌اند. در استان خوزستان، وضعیت سدها نسبت به مدت مشابه سال گذشته، بهتر است. سد دز تا بازه مورد بررسی ۶۳درصد، سد کرخه ۱۹درصد و همچنین سد جره ۵۶درصد پرشدگی داشتهاند. این سدها نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۱۲درصد افزایش، ۱۷درصد کاهش و ۲۳درصد افزایش داشتهاند. در حوضه قمرود، سد گلپایگان، کوچری ۳۷درصد پرشدگی و نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۹درصد افزایش پرشدگی داشته است. با این حال در همین حوضه، سد ۱۵خرداد ۲۵درصد پرشدگی داشته؛ اما این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۴۲درصد کاهش یافته است.
سدهای سبلان و یامچی اردبیل نیز با وجود اینکه ۲۹درصد و ۲۶درصد پرشدگی داشتهاند، نسبت به مدت مشابه سال گذشته با ۵درصد و ۱۱درصد کاهش پرشدگی مواجه شده‌اند.
در حوضه آذربایجان‌شرقی سد ارس، خداآفرین ۴۰درصد پرشدگی و نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۲۰درصد افزایش آب داشته است. البته سد ستارخان در همین حوضه، با وجود اینکه ۲۰درصد پرشدگی داشته، ذخایر آن نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۸درصد کاهش یافته است.
در حوضه هرمزگان، وضعیت سدها به‌خوبی سایر سدهای کشور نیست. سد استقلال ۶۳درصد پرشدگی داشته؛ اما ذخیره آن نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۳۷درصد کاهش یافته است. سد دوم این حوضه، شمیل و نیان در بازه مورد بررسی ۴۴درصد پرشدگی داشته؛ اما ذخیره آن نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۵۳درصد کاهش یافته است. پرشدگی سد سرنی در این حوضه نیز ۴۲درصد افزایش یافته که این میزان نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۳۹درصد کاهش داشته است. سد جمگین نیز ۱۰۰درصد پرشدگی داشته؛ اما نسبت به مدت مشابه سال قبل تغییری نداشته است. سدهای حوضه زنجان یعنی تهم و تالوار ۱۵درصد و ۷۸درصد پرشدگی داشتهاند؛ اما این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته به ترتیب ۵۵درصد و ۱۱درصد کاهش داشتهاند.
سد سفیدرود تا ۲۳ بهمن‌ماه، ۱۷درصد پرشدگی داشته؛ اما نسبت به بازه زمانی مشابه سال گذشته، ۴۴درصد کاهش ذخیره داشته است. در سد شهر بیجار، میزان پرشدگی ۴۵درصد بوده؛ اما این مقدار نسبت به میزان پرشدگی سد در سال گذشته، ۵۳درصد کاهش یافته است.
سد کوثر در حوضه کهگیلویه و بویراحمد ۸۸درصد پرشدگی داشته؛ اما درصد اختلاف این میزان پرشدگی با سال قبل تنها ۵درصد بوده است.
در حوضه خراسان‌جنوبی، سد نهرین ۲۱درصد افزایش پرشدگی داشته و به‌جز این، این مقدار نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۳۴درصد کاهش یافته است. سد رئیسعلی دلواری در بوشهر ۷۴درصد پرشدگی تا ۲۳ بهمن‌ماه داشته؛ اما این مقدار نسبت به بازه مشابه سال گذشته، ۲۵درصد بوده است.
سد دامغان در حوضه سمنان ۶۹درصد پرشدگی داشته که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۵درصد کاهش یافته است.
سد رودبار در حوضه لرستان، ۹۴درصد پرشدگی داشته که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۸۵درصد رشد کرده است.
سد شیرین در حوضه خراسان‌شمالی ۴۱درصد پرشدگی داشته که این میزان نسبت به بازه مشابه سال گذشته ۳۵درصد کاهش یافته است.
در حوضه کرمانشاه، سد داریان، ۵۸درصد پرشدگی داشته که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته تنها ۴درصد افزایش داشته است.
سد گاوشان سلیمانشاه نیز در بازه مورد بررسی ۴۳درصد پرشدگی داشته که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۲۵درصد کاهش داشته است.
در حوضه مازندران، سد رجایی‌شهر ۲۱درصد پرشدگی داشته که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۵۸درصد کاهش یافته است.
در حوضه مرکزی، سد ساوه و سد کمال صالح نیز به ترتیب ۱۸درصد و ۳۲درصد پرشدگی داشتهاند که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۵۵درصد و ۳۰درصد افت کرده است.
