پاندمی و جنگ اوکراین، تولید جهانی را پس از ۲۴سال با اختلال روبه‌رو کرد
زنجیره تامین در فاز استرس
تامین نیازهای صنایع و رشته‌‌‌فعالیت‌‌‌های تولیدی با چالش جدی روبه‌روست. این را می‌‌‌توان از سکته تولید در بسیاری از صنایع و کاهش قدرت مانور بنگاههای بزرگ جهان دید. همین حالا که بخش اعظمی از ساکنان جهان با واکسیناسیون از گزند بیماری کرونا در امان هستند، بسیاری از مناطق جهان با پاندمی درگیرند و چین در رأس آنهاست.
درگیری چین با این ویروس هم موجب شده است تا صنایع فعال در این کشور نتوانند به‌موقع به تامین نیاز بنگاههای برتر جهان در کشورهای مختلف در صنایع خودرو، کامپیوتر، لوازم خانگی و... اقدام کنند. این موضوع به‌خوبی ضعف‌‌‌های کنونی جهانیشدن تولید و تجارت را نشان داد. جهانیشدن، سبک و سیاق خاصی از تولید را در جهان ایجاد کرده که مهم‌ترین ویژگی آن خلق شبکه گسترده و به‌هم پیوسته‌ای از تولیدکنندگان در سراسر جهان تحت عنوان زنجیره جهانی تامین است. این زنجیره طی 25سال اخیر در مقاطع اندکی دچار استرس و فشار شده؛ اما حالا به نظر می‌رسد همه‌‌‌چیز روی دور نوسان است. از آنجا که استرس و فشار زنجیره جهانی تامین روی بخش تولید و صنایع جهان اثر سوئی به جا می‌‌‌گذارد، فاز استرسی زنجیره تامین قطعا تبعاتی جدی بر تولید و تجارت خواهد داشت که فعلا بخشی از آن در قالب شوک‌‌‌های قیمتی یا قطع تولید خودرو در برخی خطوط تولید قابل لمس است. شاخص فشار زنجیره تامین جهانی (Global Supply Chain Pressure Index) که توسط فدرالرزرو نیویورک تهیه شده است، همین نکته را تایید می‌کند. این گزارش که بخشی از آن از سوی معاونت بررسی‌‌‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران ترجمه و منتشر شده است، نشان می‌دهد که از زمان وقوع پاندمی در اواخر سال 2019 تا امروز وضعیتی بر زنجیره تامین جهانی حاکم شده که به‌کل متفاوت از جریان 25سال اخیر است. گزارش با استناد به آمارهای شاخص مدیران خرید در جهان و نیز اثرات افزایش هزینه حمل‌ونقل کالا تاکید دارد در سال‌های اخیر اثر نوسان، سکته و استرس زنجیره تامین جهانی عینا در اقتصاد جهانی لمس شده است. مرور دقیق این گزارش که بازه زمانی ژانویه 1998 تا می2022 را ارزیابی کرده، گویای این موضوع است که ضربه کرونا و سپس اثر جنگ اوکراین بر اقتصاد جهان و جریان تامین و تجارت کالا در 24سال اخیر بی‌‌‌سابقه بوده و فضای خاصی را به زنجیره تامین جهانی تحمیل کرده است. شاخص GSCPI که تا پیش از سال 2019 عمدتا در محدوده یک تا منفی‌یک در نوسان بود، به‌یکباره در سه‌سال اخیر دچار استرس شدیدی شده و در سطح 3 و حتی 4 نوسان کرده و وضعیت خاصی پیدا کرده است. این وضعیت خاص وقتی نمود دقیقی پیدا می‌کند که آن را با کمبود شدید تراشه، قطعات و مواد اولیه خاص در بازارهای جهانی بسنجیم یا قطع تولید در بسیاری از کارخانه‌های بزرگ جهان را طی سه‌سال اخیر به یاد آوریم. شاخص سنجش فشارهای زنجیره تامین جهانی یا GSCPI توسط بخش اقتصادسنجی و اقتصادکلان کاربردی بانک فدرالرزرو شعبه نیویورک طراحی شده است که از اطلاعات دو بخش حمل‌ونقل و صنعت ساخت استفاده می‌کند. به‌طور خلاصه این شاخص براساس دو مجموعه داده اندازه‌‌‌گیری می‌شود و نوعی فشارسنج یا استرسسنج زنجیره جهانی تامین است. بخش اول شاخص‌‌‌های مورد استفاده در این معیار جهانی به هزینه‌‌‌های حمل‌ونقل جهانی که با استفاده از داده‌‌‌های مربوط به هزینه حمل‌ونقل دریایی، از قبیل شاخص حمل‌ونقل دریایی بالتیک (BDI) و شاخص هارپکس (Harpex) و همچنین شاخص حمل‌ونقل هوایی (BLS) برای محموله‌‌‌های هوایی باری بین آسیا، اروپا و آمریکا، اندازه‌‌‌گیری شده و به دست می‌‌‌آید.
بخش دوم نیز به مولفه‌‌‌های مرتبط با زنجیره تامین نظرسنجی‌های شاخص مدیران خرید (PMI) از قبیل «زمان‌های تحویل»، «تعویق در تحویل‌‌‌ها» و «ذخایرکالای خریداری‌شده» برای بنگاههای تولیدی در هفت‌اقتصاد به هم پیوسته شامل کشورهای چین، ژاپن، کره‌جنوبی، تایوان، انگلستان و آمریکا و نیز اقتصاد منطقه یورو است.
براین مبنا در آوریل 2020 با تشدید همه‌گیری کووید-19 شاخص سنجش فشار زنجیره تامین جهانی (GSCPI) به بالاترین رقم خود تا آن زمان یعنی عدد 36/ 3 رسید که به‌تدریج با مهار همه‌گیری و افت اختلالات در زنجیره تامین، شاخص در اکتبر 2020 کاهش یافت. اما دوباره شاخص در مقطعی دیگر اوج گرفت. در واقع، با افزایش تقاضا و اعمال برخی محدودیت‌های حمل‌ونقل در برخی از مناطق جهان، مجددا سطح شاخص رو به افزایش گذاشت، به طوری که نمره آن در دسامبر 2021 به بالاترین رقم یعنی سطح 38/ 4 رسید.
در ماه‌‌‌های اخیر، البته به‌رغم بروز جنگ اوکراین و روسیه در اواخر ماه فوریه، با رفع برخی محدودیت‌های حمل‌ونقل و تعدیل تقاضا، از شدت شاخص کاسته شد؛ ولی در ماه آوریل 2022 به دلیل قرنطینه گسترده در چین مجددا سطح شاخص بالا رفت و به 4/ 3واحد رسید که تقریبا با رقم آوریل 2020 که اوج همه‌گیری بود، سطح آن یکسان است. در ماه می 2022، شاخص دوباره اندکی افت کرد؛ اما به‌رغم این کاهش سطح، استرس زنجیره جهانی تولید همچنان در سطح بالایی قرار دارد که ناشی از ناتوانی جهان در غلبه بر تنش‌‌‌ها و بازسازی ساختاری زنجیره تامین جهانی مبتنی بر نیازهای جدید و وضعیتی تازه است.
GSCPI؛ استرسسنج تامین کالا و قطعات در جهان
شاخصی که فدرالرزرو طراحی کرده، نوعی استرسسنج یا فشارسنج است که نشان می‌دهد نوسانات سیاسی و اقتصادی چگونه تامین‌‌‌کنندگان را در اقصی‌نقاط جهان به دردسر می‌‌‌اندازد. نحوه ارزیابی این فشار نیز جالب توجه است. در شاخص سنجش فشارهای زنجیره تامین جهانی، از مولفه‌‌‌های فرعی شامخ (PMI) تولید هر کشور استفاده می‌شود که شامل این موارد است: متغیر «زمان تحویل» که نشاندهنده میزان تاثیر تاخیرهای زنجیره تامین در اقتصاد بر تولیدکنندگان است و به‌عنوان متغیری برای شناسایی محدودیت در سمت عرضه تلقی می‌شود؛ متغیر «تعویق در تحویل‌‌‌ها» که حجم سفارش‌هایی را که بنگاه‌‌‌ها دریافت کرده، اما هنوز شروع به کار یا تکمیل نکرده‌‌‌اند تعیین می‌کند و در نهایت، متغیر «ذخایر کالای خریداری‌شده» که میزان انباشت موجودی نهاده‌‌‌ها توسط بنگاه‌‌‌ها را در اقتصاد اندازه‌‌‌گیری می‌کند. طی ربع‌قرن اخیر، شرایط این شاخص، نرمال و معمول بوده، به همین دلیل، زنجیره تامین از گزند استرس‌‌‌های شدید در امان بوده است. موج تنش‌‌‌های غیراقتصادی نظیر پاندمی، جنگ تجاری یا جنگ اوکراین بر تحولات جهانی صنعت و تجارت اثر گذاشته و تولید جهانی را تحت‌‌‌الشعاع قرار داده است. شواهد گزارش فدرالرزرو نشان می‌دهد که در سال 2022 وضعیت تا حدی باثبات‌‌‌تر از سال‌های 2020 و 2021 بوده است. کاهش فشارهای زنجیره تامین حدفاصل فوریه تا مارس 2022 در بین اجزای مختلف گسترده بوده که نشاندهنده کاهش اختلالات زنجیره تامین جهانی بوده است. بیشتر مجموعه داده‌‌‌ها طی دوره مذکور با کاهش همراه بوده است. شایان ذکر است از فوریه تا مارس 2022، مولفه «تعویق در تحویل» انگلستان بدتر شده، مولفه «ذخایر کالایی خریداری‌شده» ایالات‌متحده نیز به میزان اندکی افزایش یافته است. در آوریل البته شرایط کمی تغییر کرده است. بدترشدن فشارهای زنجیره تامین جهانی در ماه آوریل عمدتا ناشی از مولفه «زمان تحویل» چین، افزایش هزینه‌‌‌های حمل‌ونقل هوایی از ایالات‌متحده به آسیا و مولفه «زمان تحویل» منطقه یورو بوده است. از طرف دیگر سایر مولفه‌‌‌ها در طول ماه با کاهش همراه بوده‌اند. تحولات مزبور می‌‌‌تواند به اقدامات سختگیرانه اتخاذشده مرتبط با کووید-19 در چین و همچنین پیامدهای درگیری اوکراین و روسیه برای زنجیره‌‌‌های تامین در اروپا نسبت داده شود.
