مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در گزارشی تحلیلی بررسی کرد
راه و رسم سیاستگذاری رمزارزها
نویسندگان گزارش تاکید دارند با توجه به اثر اندک استخراج رمزارز بر خاموشی‌‌‌ها، مهم‌ترین کارویژه دولت در این حوزه طراحی یک سیاست مناسب برای استخراج رمزارز است. اصل مهم در این مسیر، پرهیز از ممنوعیت صرف در این صنعت است در عین حال از آنجا که بخشی از مسائل استخراج رمزارز به مقوله مصرف اینترنت و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مربوط است اما اثر عمده استخراج رمزارزها به مصرف برق و وزارت نیرو مربوط می‌شود، باید سیاستگذاری برای این حوزه به گونه‌‌‌ای انجام شود که پایداری شبکه برق کشور تداوم یابد. خطری که از این ناحیه ایجاد می‌شود و نیازمند اتخاذ راه‌حل است، افزایش غیرقابل کنترل مصرف برق خانگی است که از ناحیه استخراج اتریوم و سایر رمزارزها در منازل بروز کرده و ضعف کشور در اعمال سیاست‌های سلبی و ایجابی در حوزه استخراج رمزارز احتمال وقوع آن در آینده را بالا می‌‌‌برد. مهم‌ترین ملاحظات مهم سیاستی در این زمینه توجه به «نهادهای متولی مقررات‌‌‌گذاری استخراج انواع رمزارزها»، «مدیریت برق مصرفی رمزارزها در ایران»، «اندازه بازار صنعت استخراج رمزارز» و مسائلی از این دست است. براین مبنا راه و رسم سیاستگذاری رمزارزها حول محور تسهیل فضای فعالیت، تنظیم درست قواعد کار، توجه به سطح مصرف برق و نیز توجه به تحولات جهانی قیمت رمزارز می‌شود.
به نظر می‌رسد خطر اصلی ناشی از گسترش استخراج رمزارزهایی مانند اتریوم در منازل شخصی است. استخراج رمزارز بیت‌کوین در مزارع بزرگ و با تجهیزاتی که مصرف محسوس و با قابلیت ردیابی و کشف بالاتر دارند انجام می‌شود اما مجموع مصرف برق در منازل شخصی برای استخراج اتریوم احتمالا کمتر از 12مگاوات هست. استخراج رمزارزهایی شبیه اتریوم به مصرف برق کمتر و البته به تجهیزات گران‌قیمت‌‌‌تر و با ارزبری بالاتری نیاز دارد و از همه مهم‌تر ردیابی آن سخت‌‌‌تر است و می‌تواند موجب افزایش غیرقابل کنترل مصرف برق خانگی شود. براین مبنا هم مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس تلویحا توصیه می‌کند دولت با احترام به پروانه‌‌‌های صادر شده برای بهره‌‌‌برداران، مسیر استخراج رمزارز را به گونه‌‌‌ای تنظیم کند که رفع تهدیدها همزمان با استفاده از فرصت‌‌‌های فناورانه ممکن شود. برای تحقق چنین مهمی، کشور نیازمند اتخاذ چارچوب مقرراتی شفاف برای نظارت بر هرگونه تولید و استخراج دارایی دفتر کل توزیع شده در کشور است. بررسی‌ها نشان می‌دهد اعمال ممنوعیت کامل استخراج رمزارز در کشورمان با توان فنی و مقرراتی فعلی کشور غیرممکن است. همچنین اقدام دیرهنگام در ساماندهی استخراج رمزارزها می‌تواند مقررات‌‌‌گذاری و سیاستگذاری این حوزه را با موانع عمده‌‌‌ای مواجه کند.
تاکنون استخراج رمزارزهای انرژی‌‌‌بر در کشورمان مطرح بوده است اما همه انواع استخراج رمزارزها انرژی را به هدر نمی‌‌‌دهند. انواع جدیدی از استخراج رمزارزها در حال توسعه هستند که یک فعالیت اقتصادی معمولی مثلا ارائه فضای ذخیره‌‌‌سازی محتوا یا ارائه توان رایانشی برای فعالیت‌های مفید مانند واقعیت افزوده و اداره محیط‌‌‌های مجازی یا متاورس را به میدان رقابت استخراج وارد می‌کنند.
اثر رمزارزها بر شبکه برق
مقررات‌‌‌گذاری برای رمزارزها نیازمند ظرافت و دقت همزمان فقهی، فنی و اقتصادی است. طبق محاسبات مبتنی بر گزارش‌های دانشگاه کمبریج، مصرف برق برای استخراج بیت‌کوین و اتریوم در بدبینانه‌‌‌ترین حالت در کشور کمتر از‌هزار مگاوات در تابستان سال 1399 بوده است. حتی با فرض ضریب خطای 50درصد، این مقدار دو برابر شده و مصرف برق برای استخراج بیت‌کوین و اتریوم در کشورمان از 2هزار مگاوات فراتر نخواهد رفت. در نتیجه در وضعیت فعلی نمی‌توان همه کسری تراز انرژی را به استخراج رمزارز نسبت داد. همچنین نمی‌توان ممنوعیت استخراج رمزارز را مانع از گسترش آن در کشور تلقی کرد. رانت انرژی همه سیاست‌های ابلاغی سلبی یک‌‌‌جانبه را به شکست خواهد کشید. ازاین‌رو ضمن اتخاذ نگرشی چندبعدی با گسترش بازار فعالیت‌های سالم و مقررات‌‌‌گذاری شده به تدریج باید عرصه و فضا را برای فعالیت‌های غیرمجاز استخراج رمزارز محدودتر کرد.
آنچه از استخراج رمزارزهای انرژی‌‌‌بر در ایران مطرح شده و موضوع سیاستگذاری قرارگرفته مربوط به استخراج بیت‌کوین بوده است. همچنین، بزرگ‌ترین خطری که مدنظر سیاستگذار بوده آسیب به پایداری شبکه برق کشور بوده است. در این راستا مصرف غیرمجاز با برخورد قضایی روبه‌‌‌رو شده است. تاکنون بیشتر کشفیات در حوزه رمزارز بیت‌کوین بوده است. از ابتدای شروع طرح برخورد با استخراج‌‌‌کنندگان بدون مجوز از سال 1398 تا سال1400، مجموع کشف و شناسایی دستگاه‌های غیرمجاز استخراج رمزارز به 221هزار و163 دستگاه رسیده است که توان مصرفی آنها معادل 621مگاوات بوده است. البته این دستگاه‌های غیرمجاز استخراج رمزارز در زمان‌‌‌های مختلف کشف شده است و همه آنها به‌طور همزمان در شبکه برق فعال نبوده‌‌‌اند.
صریح‌‌‌ترین اقدام کشور در سیاستگذاری استخراج رمزارزها، وضع ممنوعیت استخراج رمزارز در کشور در تابستان سال1400 بود اما این سیاست عملا شکست خورده محسوب می‌شود، زیرا تراهش مطلق ماهانه ایران در شبکه بیت‌کوین از 94/ 6 میلیون تراهش در تاریخ دهم اردیبهشت 1400 تنها به 75/ 3 میلیون تراهش در دهم مرداد1400 با گذشت 40روز از دستور قطع برق مزارع استخراج رمزارز رسید. یعنی بیش از نیمی از استخراج‌‌‌کنندگان رمزارز بدون توجه به دستور دولت و قطعی برق مشغول استخراج رمزارز بوده‌‌‌اند. توان مصرف برق این استخراج‌‌‌کنندگان در بدبینانه‌‌‌ترین حالت کمتر از 800 مگاوات ساعت بوده است. در حالی که کسری تراز شبکه برق کشور بیش از 10هزار مگاوات ساعت بوده است. در بدبینانه‌‌‌ترین حالت کمتر از 10درصد از کسری برق کشور را می‌توان به استخراج رمزارز نسبت داد.
یکی از روندهای جالب موثر بر استخراج رمزارز، قیمت رمزارز است. بازار جهانی استخراج رمزارزها و سهم کشورها از استخراج رمزارز موضوعی متغیر است، زیرا با نوسانات در قیمت جهانی رمزارز و سیاست‌های اتخاذی ازسوی کشورها، میزان مشارکت در استخراج رمزارز بیت‌کوین نیز تغییر می‌کند.
پیدا و پنهان صنعت رمزارز در ایران
سهم ایران از استخراج رمزارزها نیز طی دو سال از 2درصد در مهر 1398 به 3درصد در مرداد 1400 رسید. حداکثر سهم ایران از بازار جهانی طبق تخمین مرکز وابسته به دانشگاه کمبریج 5درصد بوده است. نکته قابل‌توجه این است که در فصل تابستان سال 1400 که طبق دستور رئیس‌جمهور وقت استخراج رمزارز ممنوع بود سهم ایران از بازار جهانی استخراج یک درصد افزایش داشته است. این موضوع احتمالا به اجرای ممنوعیت استخراج در چین در کنار کاهش ارزش رمزارز بیت‌کوین و درنتیجه کاهش اقبال به استخراج رمزارز در مناطقی که تعرفه برق در آنها بالاتر است، قابل انتساب باشد. درنتیجه میزان سهم ایران از بازار جهانی استخراج رمزارز گویای میزان مصرف برق بیت‌کوین در ایران نیست و برای تخمین مصرف برق استخراج رمزارز بیت‌کوین باید میزان توان رایانشی که از ایران به این شبکه عرضه شده است را سنجید.
طبق تخمین‌‌‌های دانشگاه کمبریج، سهم ایران از بازار استخراج رمزارز بیت‌کوین متغیر است. اما موضوعی که اهمیت دارد این است که صدور حکم ممنوعیت استخراج رمزارز در تابستان سال 1400 با وجود وقوع قطعی برق و با وجود کاهش میزان استخراج مجاز نتوانسته است مانع از استخراج غیرمجاز رمزارز بیت‌کوین شود. اوج توان رایانشی که از سمت کشور ایران به شبکه استخراج رمزارز بیت‌کوین اختصاص یافته است، در اسفند 1399 به میزان 7.45میلیون تراهش بوده است. کشف چند مزرعه استخراج رمزارز غیرمجاز در اواخر سال 1399 و آغاز بهار 1400 مقداری از سهم ایران را کاهش داد. اما در تابستان هنگام صدور رسمی دستور خاموشی مزارع استخراج رمزارز، استخراج رمزارزها از سوی مزارع غیرمجاز ادامه یافته است.
در فصل تابستان که فقط مزارع غیرمجاز به فعالیت خودشان ادامه داده‌‌‌اند، اگر همه تجهیزات غیرمجاز را از نوع پرمصرف m3x فرض کنیم مصرف برق استخراج رمزارز بیت‌کوین کشور از 700مگاوات فراتر نرفته است. اگر فرض کاملا بدبینانه این باشد که تخمین دانشگاه کمبریج از مصرف برق ایران به دلیل اندازه نمونه‌‌‌اش دارای خطا باشد؛ با فرض اینکه ایرانیان سه برابر بیشتر از تخمین دانشگاه کمبریج در استخراج بیت‌کوین فعال بوده‌‌‌اند مصرف برق استخراج بیت‌کوین ایران از 1845مگاوات فراتر نمی‌رود. اما کسری تراز برق ایران 14هزار مگاوات تخمین زده شده است درنتیجه گرچه استخراج غیرقانونی رمزارز در تابستان ادامه داشته است، اما خاموشی‌‌‌های گسترده را نمی‌توان فقط به استخراج رمزارز نسبت داد. گرچه اگر ضعف کشور در مهار استخراج غیرقانونی ادامه‌‌‌دار باشد، می‌توان در سال‌های آینده برای استخراج رمزارزها در قطعی برق نقش جدی‌تری قائل بود. با توجه به رانت انرژی و روند فعلی سیاست‌ها این موضوع دور از انتظار نیست.
به بیان دیگر فاصله معنادار تعرفه برق تعیین شده برای استخراج رمزارز با تعرفه برق سایر مصارف نظیر کشاورزی، خانگی و صنعتی و همچنین ساماندهی نامناسب دستگاه‌های استخراج رمزارز موجب شده بسیاری از سرمایه‌گذاران این حوزه به استفاده غیرمجاز از شبکه برق تحت عنوان تعرفه‌‌‌های برق کشاورزی، خانگی و صنعت روی آورند. همچنین به دلیل عدم‌ردیابی کلیه استخراج‌‌‌کنندگان غیرمجاز رمزارز، محدود کردن مصرف برق آنها در ساعات اوج مصرف برق نیز امکان‌‌‌پذیر نبوده و همین مساله موجب تحمیل بار اضافی به شبکه برق شده است.
همچنین جذابیت استخراج رمزارز در ایران می‌تواند از چند حوزه قابل بررسی باشد. ایران به این دلیل که دارای ذخایر بزرگ گاز و نفت در جهان است، یکی از ارزان‌‌‌ترین قیمت‌های برق در جهان را دارد. برای مثال در روز 25 شهریور1400، متوسط قیمت هر مگاوات ساعت برق مصرفی در ایران حدود 61هزار تومان برآورد شده است، این درحالی است که این عدد 40 برابر کمتر از متوسط قیمت برق در انگلستان یا 10درصد قیمت برق آلمان است. از آنجا که دو فاکتور توان مصرفی دستگاه استخراج و نرخ هش آن در درآمد خالص رمزارز تعیین‌‌‌کننده است، قیمت برق مصرفی بسیار حائز اهمیت است. بنابراین طبیعی است با این قیمت برق سرمایه‌گذاری مجاز و غیرمجاز در صنعت استخراج رمزارز در ایران جذابیت اقتصادی بالایی داشته باشد.
برای بررسی وضعیت استخراج رمزارز در استانهای مختلف ایران می‌توان از آمار پروانه‌‌‌های بهرهبرداری و جوازهای‌تاسیس صادر شده در کشور استفاده کرد. تا سال 1400 برای 44 واحد استخراج رمزارز در کشورمان پروانه بهرهبرداری صادر شده است.بیشتر پروانه‌‌‌های بهرهبرداری در استان سمنان صادر شده است و استانهای البرز و گلستان در رتبه دوم قرار دارند و استانهای آذربایجان شرقی، زنجان، قزوین، مازندران و یزد هرکدام 3 پروانه بهرهبرداری در اختیار دارند.
با احتساب مناطق آزاد تا سال 1400 تعداد 56 مرکز استخراج رمزارز در کشور مجوز فعالیت دریافت کرده‌اند که توان موردنیاز آنها 400 مگاوات است. فعالیت این مراکز تا پایان فصل تابستان غیرمجاز و با پایدار شدن شرایط تامین برق مجاز خواهد بود. بر اساس آخرین مصوبه وزارت نیرو بهای هر کیلووات ساعت برق مصرفی مراکز استخراج رمزارزها برابر با 16754 ریال است. این نرخ بر اساس متوسط بهای صادراتی برق و نرخ تسعیر سامانه نیما محاسبه شده است و باید هر سه ماه یک بار توسط شرکت توانیر اصلاح و به‌‌‌روزرسانی شود. طبق مصوبه مذکور، به منظور مدیریت مصرف برق، استفاده از انرژی‌برق شبکه برای استخراج رمزارز در اوقات اوج بحرانی ممنوع است.
در اوقات محدودیت‌‌‌دار تعرفه برق مصرفی با ضریب 2 و در اوقات عادی تعرفه برق مصرفی با ضریب5/ 0یا نصف قیمت معادل کیلوات ساعتی تومان 828 تومان محاسبه می‌شود. آمارهای مربوط به جواز تاسیس می‌تواند تصویری از آینده استخراج رمزارزها نمایان کند. تا سال 1400 تعداد 2788 جواز تاسیس ازسوی وزارت صنعت، معدن و تجارت صادر شده است. یعنی بیش از 63 برابر تعداد پروانه‌‌‌های تاسیس صادر شده تقاضای رسمی برای ایجاد واحد استخراج رمزارز وجود دارد. در این فقره هم استان زنجان با 313 جواز تاسیس در رتبه اول قرار دارد و پس از آن استانهای فارس، آذربایجان غربی، مازندران، سمنان و خوزستان قرار دارند. درصورت تعیین طبقه‌‌‌بندی مناطق سردسیر از سوی هیات وزیران، این امکان به وجود می‌آمد که مجوزها فقط در مناطق سردسیر صادر شوند که برق به صورت بهینه برای استخراج رمزارزها استفاده شود.
