چرا یارانه سوخت‌‌های فسیلی باید اصلاح شود؟
محک یارانه برق در جهان
گزارش جدید آژانس بین‌المللی انرژی تاکید می‌کند که تا سال 2050، جهان برای جلوگیری از تاثیرات شدید تغییرات آب و هوایی به «جهش تاریخی سرمایه‌‌گذاری در انرژی پاک» نیاز دارد. با این حال سرمایه‌‌گذاری انرژی پایدار گاهی با چالشی سخت مواجه می‌شود، زیرا قیمت‌‌ها با مالیات‌‌های تنظیم‌‌شده به نفع سوخت‌‌های فسیلی است. این انحرافات بازار، مانعی برای آینده انرژی پاک‌‌تر است و آژانس بین‌المللی انرژی مدت‌هاست از تلاش‌‌های بین‌المللی برای حذف تدریجی آنها حمایت می‌کند. رهبران گروه 7 در اجلاس اخیر خود مجددا بر تعهد خود برای حذف یارانه‌های سوخت فسیلی ناکارآمد تا سال 2025 تاکید کردند و از همه کشورها خواستند به تعهد مزبور بپیوندند، زیرا با شناسایی منابع مالی قابل توجه، می‌توان در سطح جهانی از گذار انرژی حمایت کرد. سهم کلیدی آژانس بین‌المللی انرژی در این فرآیند، نظارت بر قیمت‌‌های انرژی است که مصرف‌‌کنندگان در سراسر جهان می‌‌پردازند، که آن را با قیمت‌‌های مرجع- که ارزش واقعی در بازار است- مقایسه می‌کند (به اصطلاح از طریق روش «شکاف قیمت» برای تخمین یارانه‌های مصرف). به این ترتیب می‌توان اندازه یارانه‌های جهانی مصرف سوخت‌‌های فسیلی را در طول زمان تخمین زد.
ارزش اقتصادی یارانه‌های سوخت فسیلی
به‌گزارش معاونت بررسیهای اقتصادی اتاق تهران، در سال 2020، کاهش تقاضا همراه با افت قیمت سوخت‌‌های فسیلی، ارزش واقعی یارانه‌های مصرف سوخت‌‌های فسیلی را به پایین‌‌ترین حد خود (180 میلیارد دلار)، یعنی حدود 40 درصد کمتر از سطح سال 2019 رساند. با این حال، با افزایش مجدد قیمت سوخت و رشد مصرف انرژی، همراه با پیشرفت در اصلاحات قیمت‌‌گذاری، احتمالا ارزش یارانه‌های مصرف سوخت فسیلی دوباره در سال 2021 افزایش می‌‌یابد که روندی نگران‌‌کننده در برهه‌ای از زمان که کشورها به تلاش برای تسریع در گذار انرژی نیاز دارند، خواهد بود.
کل یارانه انرژی سوخت‌‌های فسیلی در جهان به قیمت اسمی در سال 2020 حدود 375 میلیارد دلار بود که در مقایسه با رقم مشابه در سال 2010 حدود 40 درصد کاهش یافته است. در سال 2020 سهم انواع حامل‌‌های انرژی از کل یارانه سوخت فسیلی به ترتیب برای نفت 54 درصد، برای برق 7/ 23 درصد، گاز طبیعی 8/ 16 درصد و زغال‌‌سنگ 3/ 5 درصد بوده است.
با وجود اینکه یارانه پرداختی به سوخت نفت برای دومین سال پیاپی در سال 2020 کاهش یافته، اما طی 10 سال گذشته همواره یارانه اختصاصی به نفت از سایر سوخت‌‌ها بیشتر بوده است. میزان یارانه پرداختی به مصرف نفت در سال 2020 حدود 203 میلیارد دلار بوده که نسبت به سال 2019 حدود 25 درصد کاهش یافته است. پس از نفت یارانه تخصیصی به مصرف نهایی برق از سایر انواع سوخت طی 10 سال منتهی به 2020 بیشتر بوده و در سال 2020 با کاهش 3/ 44 درصدی نسبت به سال 2019 به 89 میلیارد دلار رسیده است.کمترین یارانه انرژی نیز به سوخت زغال‌‌سنگ تخصیص داده شده با این تفاوت که در سال 2020 با افزایش حدود 17 درصدی همراه بوده است.
نسبت یارانه اختصاصی به تولید ناخالص داخلی
طی بازه زمانی 2010تا 2020 نسبت کل یارانه انرژی سوخت‌‌های فسیلی به کل تولید ناخالص داخلی جهان کاهش یافته و از 179 درصد در سال 2010 به 90 درصد در سال 2020 رسیده که عامل کاهش مزبور، افت کل یارانه انرژی همراه با افزایش تولید ناخالص داخلی جهان بوده است. این در حالی است که در برخی از سال‌های مورد بررسی مانند سال 2012 کل یارانه‌های اختصاصی برای مصرف سوخت‌‌های فسیلی حتی بیش از دو برابر کل تولید ناخالص داخلی جهان بوده است.
از سال 2010 تا 2020 نسبت یارانه پرداختی سوخت‌‌های فسیلی برای حامل‌‌های انرژی نفت و برق به تولید ناخالص داخلی همواره از سایر انواع سوخت بیشتر بوده است. طی سه سال منتهی به سال 2020 این نسبت حتی برای برق بیشتر از نفت بوده است. در سال 2020 نسبت یارانه پرداختی برای دو حامل انرژی برق و نفت به تولید ناخالص داخلی به ترتیب 46 درصد و 33 درصد بوده که ارقام مزبور نسبت به سال 2019 حدود 24 واحد درصد و 18 واحد درصد کاهش یافته است.
یارانه‌های مصرف به تفکیک انواع سوخت در ایران
سرانه کل یارانه‌های مربوط به مصرف سوخت فسیلی در ایران در سال 2020 پس از افت حدود 64 درصدی نسبت به سال 2019 به حدود 353 دلار رسیده که از این میزان، یارانه پرداختی به مصرف فرآورده‌های نفتی (با سهم حدود 42 درصدی) بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. پس از فرآورده‌های نفتی، سرانه یارانه مصرف گاز طبیعی با سهم 41 درصدی قرار دارد.
سرانه یارانه مصرف برق نیز در سال 2020 حدود 17 درصد از کل یارانه پرداختی ایران در حوزه مصرف سوخت‌‌های فسیلی در این سال را تشکیل می‌دهد؛ اگرچه به‌طور کلی از سال 2014 با افت قابل ملاحظه‌‌ای همراه بوده است.
این نکته قابل توجه است که سرانه یارانه مصرف فرآورده‌های نفتی در سال 2019 در ایران بالاترین میزان سرانه یارانه طی 10 سال گذشته بوده (628 دلار) که در سال 2020 با افت 76 درصدی مواجه شده و به 149 دلار رسیده که عامل اصلی آن افزایش قیمت برخی حامل‌‌های انرژی از جمله بنزین (آبان 1398) است. در سال 2020، نسبت یارانه پرداختی برای سوخت‌‌های فسیلی به تولید ناخالص داخلی برای ایران حدود 8/ 3درصد بوده که در کلیه سوخت‌‌های مذکور در مقایسه با کشورهای قطر، امارات متحده عربی و کویت بیشتر است. بالاترین نسبت یارانه پرداختی برق مصرفی و فرآورده‌های نفتی به تولید ناخالص داخلی بعد از ایران (6/ 1 درصد و 6/ 0 درصد)، در کویت به ترتیب حدود 4/ 1 درصد و 1/ 0 درصد بوده است. نسبت یارانه گاز طبیعی به تولید ناخالص داخلی در امارات متحده عربی طی سال 2020 حدود 3/ 1 درصد بوده است. اگرچه این رقم در مقایسه با سایر کشورهای عربی منطقه، نسبتا بالاست، اما همچنان از رقم مشابه برای ایران (5/ 1 درصد) پایین‌‌تر است.
25 کشور با بالاترین ارقام یارانه
در میان 25 کشور با بالاترین میزان کل یارانه پرداختی برای مصرف سوخت‌‌های فسیلی در سال 2020، ایران با رقم 7/ 29 میلیارد دلار، در رتبه نخست قرار دارد. پس از ایران کشورهای چین و هند در رتبه‌های دوم و سوم قرار گرفته‌‌اند. نسبت کل یارانه پرداختی برای مصرف سوخت‌‌های فسیلی به تولید ناخالص داخلی در سال 2020 برای ایران حدود 7/ 4 درصد بوده در حالی که این رقم برای چین و هند به ترتیب برابر با 2/ 0درصد و 9/ 0درصد است.
بالاترین یارانه پرداختی برای مصرف گاز طبیعی در میان کشورهای جهان متعلق به ایران و بالاترین یارانه پرداختی برای مصرف فرآورده‌های نفتی متعلق به چین است. یارانه پرداختی به مصرف برق نیز با اختلاف زیاد از سایر کشورهای مزبور قرار دارد.
مانع توسعه انرژی‌‌های پاک
کاهش یارانه مصرف سوخت‌‌های فسیلی در سال 2020 با ابتکارات برخی دولت‌ها برای همسوسازی قیمت‌‌های داخلی با قیمت‌‌های بین‌المللی حمایت شد. سهم بسیار بیشتری از این افت، ناشی از کاهش قیمت‌‌ها و افت مصرف جهانی بوده که شکاف بین قیمت‌‌های تنظیم شده و قیمت‌‌های مبتنی بر بازار را کاهش داد.
رویکردهای گوناگون قیمت‌‌گذاری در ردیابی قیمت انرژی توسط آژانس بین‌المللی انرژی به وضوح قابل مشاهده است. با این حال، سطوح قیمت واقعی یکنواخت نیست، زیرا مالیات‌‌ها و هزینه‌های مربوط به گازوئیل، بنزین و سایر سوخت‌‌ها از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. فروش نفت خام، اغلب از منابع مهم درآمدی برخی اقتصادها هستند به نحوی که حتی تا حدود 10 درصد از درآمدهای بخش عمومی را در برخی کشورها تشکیل می‌دهند و از این منظر کاهش مصرف سوخت فسیلی در طول دوره گذار معضل جدی در حوزه سیاست عمومی برخی اقتصادها محسوب می‌شود.
با این حال، کشورهایی نیز هستند که واکنش به سطح قیمت‌‌های بین‌المللی در آنها یا وجود ندارد یا به نوعی محدود شده است. طبق ارزیابی‌‌ها قیمت بنزین مصرف‌‌کننده نهایی در «نیجریه» و «ازبکستان» به دنبال کاهش شدید قیمت نفت خام در سال 2020 تغییر چندانی نکرده است. داده‌های قیمتی آژانس بین‌المللی انرژی برای برخی کشورها به وضوح وجود طیف گسترده‌‌ای از قیمت‌‌های مصرف‌‌کننده نهایی را در سراسر جهان نشان می‌دهد.کشورهایی که کمترین قیمت را دارا هستند، آنهایی هستند که یارانه مصرفی بیشتری را پرداخت می‌کنند.
پیچیدگی اصلاح قیمت سوخت مجددا در طول تحولات اجتماعی و اقتصادی ناشی از همه‌‌گیری کووید-19 نشان داده شد.
کاهش قیمت‌‌های جهانی نفت فرصتی را برای اصلاحات فراهم کرد، زیرا شکاف کمتر با قیمت‌‌های مبتنی بر بازار، خطر واکنش‌‌های سیاسی یا اجتماعی یا تغییرات تورمی را کاهش داد. در کشورهای عمده تولیدکننده نفت و گاز، کسب درآمدهای کمتر از فروش هیدروکربن‌‌ها، فشارهای مالی شدیدی را ایجاد کرد و فشار برای حذف یارانه‌های ضمنی سوخت را افزایش داد.
با این حال، در حالی که اصلاحات قیمت‌‌گذاری در برخی کشورها پیشرفت کرده است، بحران شدید اقتصادی و بحران سلامت عمومی ناشی از کووید-19 باعث شد برخی از دولت‌ها یارانه‌های مصرف‌‌کننده را به عنوان سیاستی برای حمایت از وضعیت مالی خانوار و مشاغل، حفظ یا حتی تقویت کنند که چنین ابتکاراتی بیشتر در بخش برق متمرکز بود. در ادامه به برخی از این اقدامات اشاره می‌شود.
ارمنستان: در نتیجه کووید-19، مصرف‌‌کنندگان واجد شرایط، کمک‌‌های مازاد دولتی در زمینه پرداخت قبوض گاز و برق دریافت کردند.
مصر: در آوریل 2020، مقامات اعلام کردند که قصد دارند هزینه‌های یارانه سوخت را در بودجه سال مالی 21-2020 به نصف کاهش دهند. در ماه ژوئیه، دولت تعرفه‌های برق را بسته به نوع مصرف 17 و 27 درصد افزایش داد، همچنین برنامه لغو یارانه‌ها به جای سال 22-2021به سال مالی 25-2024 به تعویق افتاد.
هند: در ماه مه 2020، دولت در واکنش به کاهش قیمت‌‌های بین‌المللی، مالیات بر مصرف بنزین و گازوئیل را افزایش داد.
اندونزی: در مارس 2020، دولت از طریق شرکت برق دولتی PLN برنامه‌‌ای برای اختصاص یارانه برق به 31 میلیون خانوار به مدت سه ماه در پاسخ به کووید-19 تصویب کرد و در بودجه سال 2021 یارانه گازوئیل را نیز 50 درصد کاهش داد.
قزاقستان: در مارس 2020، دولت در واکنش به موج اول کووید-19 تعرفه‌های بهای برق را کاهش داد و پس از آن در ماه جولای قیمت برق به‌طور متوسط 16 درصد افزایش یافت.
مالزی: از ژانویه 2020، قیمت بنزین به صورت هفتگی برای نزدیک شدن به سطح قیمت‌‌های بین‌المللی تعدیل شد. حداکثر سقف قیمت برای سوخت نیز حذف شد. در ماه ژوئیه، دولت تصمیم گرفت تا یک برنامه جدید هدفمند کردن یارانه‌ها را به دلیل شرایط اقتصادی در طول همه‌‌گیری لغو کند. در فوریه 2021 نیز دولت در واکنش به افزایش قیمت خام، سقف قیمتی برای بنزین و گازوئیل تعیین کرد.
عربستان سعودی: در ماه مه 2020، دولت افزایش نرخ مالیات ارزش افزوده را از 5 درصد به 15 درصد برای مصرف انواع سوخت از جمله بنزین اعلام کرد. بر اساس مکانیزم قیمتی مرتبط با قیمت نفت صادراتی، قیمت بنزین در ماه می تقریبا 50 درصد کاهش یافت، در حالی که در ماه جولای بیش از 30 درصد افزایش یافت. در ماه مه 2021 نیز، قیمت‌‌ها به سطح قبل از بحران بازگشت.
سودان: بر اساس اعلام افزایش تدریجی قیمت سوخت در سال 2019، دولت با موفقیت یارانه‌ها را طی سال 2020 حذف کرد.
تایلند: در آوریل 2020، به دلیل کووید-19، دولت به‌طور موقت قبوض برق بیش از 20 میلیون خانوار را بسته به مصرف، بین 30 تا 100 درصد کاهش داد. همچنین در ژانویه 2021، در واکنش به موج دوم همه‌‌گیری، دولت تخفیف دیگری در تعرفه برق اعلام کرد.
تونس: دولت با هدف حذف یارانه سوخت، مکانیزم تعدیل خودکار قیمت ماهانه برای فروش داخلی بنزین و گازوئیل را معرفی کرد. در ماه مه 2021، وزیر دارایی بخشی از برنامه اصلاحات اقتصادی خود را فاش کرد که شامل لغو کامل یارانه LPG در نیمه دوم سال 2021 و حذف تدریجی یارانه برق و گاز طبیعی تا سال 2024 است.
امارات متحده عربی: شرکت دولتی دبی برای نخستین بار در 22 سال گذشته مجوز افزایش تعرفه برق را درخواست کرد.
چرا باید یارانه سوخت‌‌های فسیلی اصلاح شود؟
احتراق سوخت‌‌های فسیلی در نیروگاه‌ها، وسایل نقلیه، ماشین‌‌آلات و خانه‌ها همچنان یکی از عوامل اصلی انتشار جهانی گازهای گلخانه‌‌ای است. اگرچه بسیاری از دولت‌ها اقداماتی را برای کاهش شدت تولید کربن در اقتصاد خود انجام داده‌‌اند، برخی از سیاست‌ها همچنان در حال اجرا هستند که تولید و استفاده بیشتر از سوخت‌‌های فسیلی را تشویق می‌کنند و اختصاص یارانه سوخت‌‌های فسیلی یکی از همین سیاست‌هاست.
یارانه‌های سوخت‌‌های فسیلی نه تنها تلاش‌‌های جهانی برای کاهش تغییرات آب و هوایی را تضعیف می‌کند، بلکه مشکلات آلودگی محلی را نیز تشدید می‌کند و باعث آسیب بیشتر به سلامت انسان و محیط زیست می‌شود.
این یارانه‌ها همچنین فشار قابل توجهی بر بودجه عمومی نیز وارد می‌کنند و منابع مالی کمیاب را که می‌توان از آنها استفاده بهتری در حوزه‌هایی مانند سرمایه‌‌گذاری استراتژیک در آموزش، مهارت‌‌ها و زیرساخت‌‌های فیزیکی کرد، در بخش یارانه مصرف سوخت تخلیه می‌کنند. در نهایت، یارانه‌های سوخت‌‌های فسیلی، هزینه‌ها و قیمت‌‌ها را مخدوش و به علت تاثیر بر تصمیمات بسیاری از تولیدکنندگان، سرمایه‌‌گذاران و مصرف‌‌کنندگان شیوه‌های مصرف تا تولید ناکارآمد از جمله استفاده از فناوری‌‌های قدیمی‌‌تر و شیوه‌های تولید انرژی‌‌بر را تداوم می‌‌بخشند. دولت‌ها متعهد شده‌‌اند که یارانه‌های ناکارآمد سوخت‌‌های فسیلی را در چارچوب نشست‌‌های G20، G7 و APEC حذف کنند. این موضوع، هدف شماره 12 از اهداف توسعه پایدار (منطقی‌‌سازی یارانه‌های سوخت فسیلی ناکارآمد با حذف نقش بازار، مصرف بیهوده را تشویق می‌کند) را در بر می‌گیرد.
چرا پیگیری شفاف یارانه‌های سوخت‌‌های فسیلی مهم است؟
بدون درک درستی از میزان یارانه‌های سوخت‌‌های فسیلی، تاثیر کامل آنها، میزان فشار بر بودجه دولت، انحراف در بازارهای انرژی و آسیب‌‌های زیست‌‌محیطی، تلاش برای مهار تغییرات آب و هوایی، دشوار است. اهمیت اندازه‌‌گیری یارانه سوخت‌‌های فسیلی در فرآیند اهداف توسعه پایدار با شاخص اختصاصی «میزان یارانه سوخت‌‌های فسیلی به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی (تولید و مصرف)» شناخته شده است. گزارش درباره شاخص جهانی یارانه سوخت‌‌های فسیلی، برای نخستین بار، تصویر جهانی جامع‌‌تر و تحت رهبری دولت‌ها را ارائه می‌دهد که یارانه‌های مصرف‌‌کننده و تولیدکننده را در بر می‌گیرد تا از این طریق تلاش‌‌های سازمان‌های بین‌المللی را تکمیل کرده و به محققان و دولت‌ها اجازه می‌دهد تا پیشرفت ملی و جهانی را دنبال کنند و به عنوان ابزار مهمی برای سیاست‌گذاری عمل کنند.
با این حال، فعال‌‌سازی بخش گزارش‌‌دهی کشوری احتمالا مدتی طول می‌‌کشد تا راه‌‌اندازی و اجرا شود و داده‌های بین‌المللی نقش مستمری برای افزایش قابلیت مقایسه خواهند داشت.
ردیاب یارانه سوخت‌‌های فسیلی، برآوردهای بین‌المللی موجود درباره حمایت از سوخت‌‌های فسیلی را گرد هم می‌‌آورد تا به پر کردن شکاف گزارش‌‌دهی موجود کمک کند. اطلاعات جامع درباره حمایت از تولید و مصرف سوخت فسیلی نیز برای پیگیری پیشرفت در برابر تعهدات دولت برای حذف تدریجی «یارانه‌های ناکارآمد سوخت فسیلی» در چارچوب انجمن‌‌های G20، G7 و APEC مورد نیاز است.
