تدبیر برای بهبود سیاست صادرات شیر خشک
الف) قیمت هر کیلو شیرخام براساس بند ۸ مصوبه چهلمین جلسه تنظیم بازار کشور در خرداد ۱۳۹۸ برابر با ۲۳۹۰۰ ریال تعیین شد. با افزایش قابل توجه نرخ ارز در انتهای سال ۱۳۹۶ و سال ۱۳۹۷ و افزایش جذابیت صادرات محصولات لبنی و همچنین کاهش مصرف شیر خانوارها به علت افزایش هزینه‌های سبد مصرفی خانوار و جایگزینی سایر کالاها در سبد مصرفی(حداقل در دهک‌های متوسط و پایین درآمدی)، بخش قابل توجهی از شیر خام تولیدی کشور جهت تبدیل به شیرخشک و خامه به کارخانه‌‌ها روانه شد. در این شرایط افزایش صادرات خامه (به‌رغم ممنوعیت صادرات شیر خشک)، افزایش تقاضای شیر را به دنبال داشته و این موضوع افزایش قیمت هر کیلو شیر به حدود ۲۹هزار ریال را در پی داشت. از طرف دیگر، با توجه به عدم تخصیص ارز ترجیحی(۴۲۰۰۰ ریالی) جهت واردات کره از ابتدای سال ۱۳۹۸ نرخ هر درصد چربی محلول در شیر بیش از دوبرابر افزایش یافت.
ب) بررسی‌های صورت گرفته حاکی از آن است که متوسط قیمت هر کیلو شیرخشک صادراتی ایران حدودا برابر با ۱/ ۲ دلار بوده و با لحاظ کردن قیمت دلار در بازار آزاد، ارزش تقریبی صادرات هر کیلو شیر خشک برابر با ۳۲۰ هزار ریال است. مقایسه این رقم با قیمت حدودا ۱۷۵ هزار ریالی شیرخشک در بازارهای داخلی دلیل ترغیب و توسعه صادرات بیشتر این فرآورده را تا حدود زیادی روشن می‌کند.
ج) بخشی از شیر خشک تولیدشده در کشور به عنوان ماده اولیه در کارخانه‌های تولیدی لبنیات، شیرینی، شکلات و ... مصرف، بخشی از آن به سایر کشورها صادر شده و براساس برآوردها بخشی از آن نیز به صورت قاچاق به کشورهای همسایه صادر می‌شود. شیوع ویروس کرونا و کاهش امکان صادرات رسمی و غیررسمی، انتشار شایعاتی درخصوص آلودگی میکروبی فرآورده‌های لبنی داخلی و افزایش هزینه‌های مصرفی خانوار در ماه‌های اخیر مواردی هستند که در مجموع کانال‌های مصرف، فروش و صادرات شیرخشک را با مشکل مواجه کرده و در نتیجه تولیدات کارخانجات داخلی انباشته شده و بر این اساس نیز تقاضا جهت صادرات شیرخشک افزایش یافته است. بنابراین مجموعه‌ای از عوامل دست به دست هم داده و شرایط به‌گونه‌ای رقم خورده است که جذابیت‌های صادراتی شیرخشک افزایش یافته است. در نگاه اول این موضوع امری موجه بوده که می‌تواند شکوفایی بیشتر زنجیره‌های مرتبط با این فرآورده را از دامداری تا حلقه‌های پایانی به همراه داشته باشد و به ظاهر این موضوع نباید مخالفت چندانی را برانگیزد، اما وجود برخی نکات قابل توجه دیگر ممکن است این برداشت را خدشه‌دار کرده و حتی به برداشتی نادرست تبدیل کند.
در حال حاضر بخش قابل توجهی از نهاده‌های مصرفی بخش دامپروری (کنجاله، جو و ذرت) از طریق واردات و با تخصیص ارز ترجیحی (یارانه‌ای) تامین می‌‌شوند. در شرایط فعلی و با لحاظ محدودیت‌های ارزی، در صورتی که تقاضای این اقلام براثر افزایش تقاضای شیرخام افزایش یابد، مشکلاتی نظیر افزایش قیمت این نهاده‌ها و بالطبع افزایش سایر محصولات مرتبط با این حوزه دور از انتظار نخواهد بود. از سوی دیگر، افزایش تقاضای شیر مجددا منجر به افزایش قیمت شیر در بازارهای داخلی شده و به کاهش بیشتر مصرف شیر در خانوارها می‌انجامد.
هجوم صادرکنندگان و فروشندگان شیرخشک به بازارهای منطقه-که ظرفیت‌های جذب محدودی دارند- منجر به کاهش قیمت صادراتی شیر خشک در این بازارها شده و این موضوع زیان تمامی تولیدکنندگان و فعالان این زنجیره را به دنبال خواهد داشت.
با شیوع بیماری کرونا، بسیاری از کشورها اتخاذ سیاست‌های انقباضی در خصوص صادرات اقلام بهداشتی، غذایی و محصولات کشاورزی را در دستور کار قرار داده و حتی نسبت به ذخیره‌سازی این اقلام اقدام کرده‌اند. بنابراین سیاست‌های توسعه صادرات محصولات تولیدی در خصوص این اقلام باید با حساسیت و دقت‌نظر بیشتری در دستور کار قرار گیرد.
با عنایت به موارد اشاره شده صادرات شیرخشک در شرایط فعلی با فرصت‌ها و تهدیدهای توامی روبه‌رو است و بهره‌برداری بهینه از فرصت‌های موجود نیازمند اتخاذ برخی تدابیر اساسی است:
- در شرایط فعلی صدور مجوز صادرات بدون قید و شرط در خصوص کالایی که مزیت صادراتی آن به تامین نهاده‌های تولیدی با نرخ ارز یارانه‌ای وابسته است، چندان منطقی نمی‌نماید و لازم است با اعمال برخی محدودیت‌های وزنی جهت صادرات علاوه بر کسب منافع ارزی، از طریق مدیریت بازارهای داخلی از حقوق مصرف‌کنندگان داخلی نیز حمایت کرد.
- یکی از دلایل اصلی ترغیب فعالان این بخش به صادرات شیرخشک، تفاوت قابل توجه نرخ ارز ترجیحی و ارز بازار آزاد بوده و بدیهی است تا زمانی که این تفاوت وجود دارد، ممکن است اشخاصی غیرمتخصص با ورود به این حوزه و با ایجاد رقابت‌های مخرب و منفی و همچنین ایجاد جنگ قیمتی در بازارهای خارجی به کسب منافع شخصی بپردازند. همان گونه که در سطور قبل اشاره شد، این موضوع ممکن است در نهایت زیان تمامی فعالان حاضر در این رشته فعالیت را به دنبال داشته باشد. بنابراین لازم است به هر نحو ممکن این اطمینان حاصل شود که دامپینگ یا کاهش قیمت در بازارهای خارجی کنترل خواهد شد. به عبارتی دیگر، قیمت‌های اعلام شده در اظهارنامه‌های صادراتی با دقت کنترل شده و از فروش و صادرات این محصول با قیمت‌هایی کمتر از حدود منطقی- که توسط نهادهای حاکمیتی مشخص می‌شود- جلوگیری شود.
- با توجه به اینکه فرآیند صادرات این کالای خاص، فرآیندی تخصصی بوده و نیازمند ایجاد ارتباطاتی است که بعضا سال‌ها به‌طول می‌انجامد، می‌توان صادرات این کالا را به تشکل‌های تخصصی صادراتی و مجموعه‌های دارای سابقه صادرات این کالا واگذار و از هجوم تمامی فروشندگان به بازارهای هدف جلوگیری کرد. بدیهی است در این شرایط تشکل‌های مرتبط با تولیدکنندگان شیر می‌توانند به عنوان ناظر در این فرآیند حضور داشته و فروش شیر به قیمت‌های تعیین شده به تشکل‌های صادراتی را کنترل کنند.
- بازگشت ارز حاصل از صادرات کالاها در شرایط فعلی به عنوان یکی از موارد با اهمیت در فرآیندهای صادرات مورد توجه سیاست‌گذاران اقتصادی است. با توجه به این موضوع مناسب است صادرات شیرخشک در قالب قراردادهای صادراتی ریالی ممنوع شده و مجوز صادرات تنها به مجموعه‌هایی اعطا شود که توانایی بازگشت ارز حاصل از صادرات را داشته باشند.
