در گفت‌وگو با فعالان و کارشناسان صنعت مطرح شد

پیشروی کند صنعت لوازم‌خانگی

عباس هاشمی، دبیرکل انجمن صنایع لوازم خانگی: از نظر کمی، ظرفیت تولید صنعت لوازم خانگی در حدود ۲۰میلیون دستگاه است که با طرح‌های دردسترس اقدام به حدود ۲۴میلیون محصول می‌‌رسد. بسیاری از بنگاه‌های تولید لوازم خانگی نه تنها تیراژ تولید محصول خود را افزایش داده‌اند که تولید محصولات جدیدی را نیز در دستور کار قراردادند. به عبارت افزایش تولید با افزایش تنوع محصول و سبد کالا همراه شده است.

در بخش قطعه‌‌سازی هم اتفاقات مثبت و جالب توجهی رخ داده است. بسیاری از قطعات لوازم خانگی، حتی قطعات پیچیده مانند بردهای الکترونیکی، ترموستات، الکتروموتور‌‌ها، فن‌‌ها و... از داخل تامین می‌‌شود و این اتفاق مهمی است. هرچند در حوزه محصولات بالادست مانند محصولات پتروشیمی یا ورق‌‌های فلزی همچنان کاستی‌‌های نسبتا زیادی وجود دارد. این هم به این دلیل است که کشور برنامه مشخص توسعه صنعتی ندارد؛ چرا که در فقدان یک بخش تولیدی توسعه‌‌یافته و صادرات‌‌محور، بازار کافی برای محصولات بالادستی وجود ندارد و از این رو این بنگاه‌ها انگیزه کافی برای ورود به توسعه این محصولات ندارند.

با این حال صنعت لوازم خانگی ایران از چند مزیت قابل توجه برخوردار است. اولین مزیت، وجود بازار داخلی و منطقه‌‌ای گسترده است. مزیت دوم وجود تولیدی‌‌های بزرگ و باسابقه لوازم خانگی است که محصولات بسیار متنوعی را تولید می‌‌کنند. این قابلیت و این بازار گسترده زمینه را برای داشتن یک بخش صنعتی پویا فراهم کرده است. هرچند به نظر نمی‌‌رسد اراده و برنامه مناسب برای استفاده از این مزیت‌‌ها وجود داشته باشد.

درباره تراز تجاری این صنعت، در سال۱۴۰۰ حدود ۲/ ۱میلیارد دلار واردات و در حدود ۴۰۰میلیون دلار صادرات انجام گرفت. عدم توفیق در بازارهای صادراتی دلایل متعددی دارد که آنها را می‌‌توان به دلایل داخل بنگاه و دلایل بیرون بنگاه دسته‌‌بندی کرد. دلایل داخل بنگاه عمدتا به قابلیت‌‌ها و توانمندی‌‌های محدود بنگاه‌های تولیدی بازمی‌‌گردد. عوامل بیرونی شامل مساله تحریم، روابط سیاسی ناپایدار، بی‌‌ثباتی اقتصاد کلان، محیط کسب‌وکار و... می‌‌شود.

نکته بعدی درخصوص یادگیری‌‌های مهمی است که در این صنعت در حال رخ دادن است. برای مثال شاید کیفیت و خدمات پس از فروش پنج سال پیش چندان برای تولیدکنندگان اولویت نداشت؛ ولی حالا تقریبا تمام تولیدکنندگان بزرگ به حفظ کیفیت محصول، رفع ایرادات و ارتقای ضمانت‌نامه و خدمات پس از فروش توجه دارند.

ما حالا در انجمن صنایع لوازم خانگی ایران، ۱۱کمیسیون تخصصی شامل کمیسیون‌‌های استاندارد، خدمات پس از فروش، رسانه و روابط عمومی، صادرات و... داریم که روی این مسائل در حال کار کردن هستیم و به‌طور مرتبط کارکنان بنگاه‌های تولیدی در حوزه‌های مرتبط با کمیسیون‌‌ها در حال تبادل اطلاعات و هم‌‌افزایی هستند. متاسفانه یکی از مشکلات عدم ارتباط با شرکت‌های خارجی و فضای بین‌‌‌‌الملل، سختی انتقال دانش روز مرتبط با قابلیت‌‌های تولیدی است؛ چراکه ارتباط با فضای بین‌‌المللی و شرکت‌های پیشرو موجب یادگیری و انتقال فناوری می‌‌شود. با این حال ما سعی کرده‌‌ایم در کمیسیون‌‌ها نقش تسهیل‌گری برای انتقال و اشتراک دانش ایفا کنیم.

در نهایت می‌‌خواهم به مساله قیمت‌‌گذاری دولتی اشاره کنم. واقعیت این است که دولت تصور می‌‌کند با سرکوب قیمت‌‌ها به مصرف‌‌کننده کمک کرده است. هرچند در نگاه اول شاید مصرف‌‌کننده با خرید محصول ارزان‌‌تر رضایت بیشتری داشته باشد، ولی به قول معروف هیچ ارزانی‌‌ای بی‌‌دلیل نیست و اجبار به قیمت پایین تولیدکنندگان را مجبور به استفاده از قطعات کم‌‌کیفیت می‌‌کند. اتفاقی که در صنعت خودروسازی هم شاهد آن هستیم. بنده تصور می‌‌کنم مصرف‌کننده حاضر است بابت لوازم خانگی ده بیست درصد بیشتر پرداخت کند؛ ولی از کیفیت محصول اطمینان داشته باشد. به علاوه سرکوب قیمت موجب تضعیف تولیدکننده می‌‌شود و تضعیف تولیدکننده در میان‌‌مدت و بلندمدت به ضرر کل اقتصاد و جامعه تمام می‌‌شود. در واقع قیمت‌‌گذاری دولتی یک بازی دوسرباخت است که هم مصرف‌‌کننده و هم تولیدکننده در آن بازنده هستند.

قدیری، کارشناس تحقیق و توسعه لوازم خانگی: در قسمت تحقیق و توسعه شرکت در چند حوزه مشغول به فعالیت هستیم. اولا برای مدیریت مصرف انرژی، بهینه‌‌سازی استفاده از کمپرسورهای اینورتر در دستور کار قرار گرفته است. استفاده از این کمپرسورها نه تنها موجب کاهش مصرف انرژی می‌‌شود، بلکه سر و صدای محصول را نیز کاهش می‌‌دهد. این دو موضوع یعنی کاهش مصرف انرژی و کاهش سر و صدای موتور، از موضوعات اصلی مورد توجه بخش تحقیق و توسعه است. اینترنت اشیا از دیگر موضوعات مورد توجه این گروه است. محصولات با قابلیت کنترل از طریق اینترنت همین حالا تولید شده و در دسترس مصرف‌‌کننده است. اولا این فناوری می‌‌تواند در استفاده بهتر از محصول به مصرف‌‌کننده کمک کند.

برای مثال می‌‌شود از راه دور برنامه ماشین لباس‌‌شویی را کنترل کرد یا با ارائه توضیحاتی درخصوص نوع البسه و میزان کثیفی، بهترین برنامه شست‌وشو را انتخاب کرد. علاوه بر این امکانات، اینترنت اشیا به بخش کنترل کیفیت و خدمات پس از فروش برای نظارت بر محصول و شناسایی ایرادات آن کمک می‌‌کند. از این طریق اطلاعات مربوط به کارآیی محصول و خرابی‌‌ها به فضای ابری منتقل شده است که می‌‌توان با تجزیه و تحلیل آن برای بهبود و رفع ایرادات محصولات اقدام کرد. در نهایت در رابطه با فناوری‌‌های مربوط به نگهداری و پخت و پز محصولات غذایی هم برنامه‌هایی در دستور کار است و تیم تحقیق و توسعه در این زمینه هم در حال انتقال فناوری‌‌های خارجی به داخل و استفاده از آنها در محصولات داخلی است. نکته مهم اینجاست که بسیاری از این موارد پیش‌‌نیاز ورود به بازارهای صادراتی محسوب می‌‌شود.

احسان فدایی، کارشناس صنعت لوازم خانگی: از مهم‌ترین مشکلات تولیدکنندگان این صنعت، شناسایی و انعقاد قرارداد با تامین‌‌کنندگان معتبر و پایدار و همچنین انتقال پول در شرایط تحریمی است. در چنین شرایطی تامین‌‌کنندگان معتبر بین المللی، از ترس قرار گرفتن در لیست تحریم‌‌ها، تمایلی برای فروش قطعات و مواد اولیه به شرکت‌های ایرانی ندارند و از این رو تولیدکنندگان به ناچار قطعات مورد نیاز برای تکمیل محصول را از تامین‌‌کنندگان رتبه‌های بعدی تامین می‌‌کنند و بسیاری از مشکلات و شکایات مصرف‌‌کننده، پیرامون برندهای داخلی در سه سال اخیر ریشه در استفاده از قطعات همین پیمانکاران متزلزل دارد. این چالش در کنار عدم امکان صادرات محصولات لوازم خانگی به بازارهای هدف، بحران رکود و عدم رشد متوازن را در این صنعت ایجاد کرده است. در واقع تولیدکنندگان ایرانی با این هدف که علاوه بر تامین نیاز داخلی با نشانه‌‌گذاری بر بازارهای صادراتی بتوانند حاشیه سود بالاتری کسب کنند، حجم سنگینی از سرمایه در گردش خود را صرف افزایش تیراژ تولید کردند؛ اما متاسفانه نه در کسب سهم حداکثری از بازار داخلی موفق بودند نه در جذب خریداران بازارهای منطقه.

از سوی دیگر ریل گذاری غیر واقع‌‌بینانه و غیرکارشناسی دستگاه‌های مسوول در سال‌های اخیر، منجر به هجوم کم‌‌سابقه سرمایه‌‌گذاران و مشتاقان به کسب سودهای وعده داده‌شده به سمت این صنعت شد که با توجه به ظرفیت اسمی بسیار بالاتر تولید نسبت به تقاضای بازار، سهم حداقلی بازار برای برندهای داخلی روز به روز کم و کمتر شد. همین کاهش سهم فروش نسبت به حجم سرمایه‌‌گذاری و انتظار سرمایه‌گذاران، نتیجه مستقیم خود را بر حاشیه سود و نتیجتا ضعف در بخش تحقیق و توسعه و تبلیغات گذاشت. هرچه میزان سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه کاهش یابد، اثر مستقیم بر کیفیت محصول و به تبع آن افزایش کالاهای برگشتی و افزایش شکایات خواهد گذاشت.

در این میان دولت نیز با قیمت‌‌گذاری دستوری مانع برنامه‌‌ریزی منظم و بلندمدت تولیدکننده می‌‌شود. با وجود چند ده تولیدکننده لوازم خانگی و عرض اندام محصولات لوازم خانگی قاچاق، مداخله قیمتی توسط دولت قطعا معنی ندارد. اگر دولت دخالتی در قیمت‌‌گذاری نمی‌‌کرد، قیمت در سطح تعادل عرضه و تقاضا می‌‌ایستاد و تولیدکننده قدرت مانور بیشتری برای برنامه‌‌ریزی تولید و فروش داشت. برای مثال احتمالا در صورت آزادسازی قیمتی، تولیدکنندگان بزرگ برنامه‌های فروش اعتباری بیشتری را در دستور کار قرار می‌‌دادند و تردید نکنیم که تولید کننده نیز افزایش قیمت را تا جایی عملیاتی می‌‌کرد که بازار کشش داشته باشد و سهم بازار خود را به رقبا واگذار نکند.

در سال‌های اخیر سرمایه‌‌گذاری‌‌های هنگفتی در صنعت لوازم خانگی صورت گرفته و حالا ظرفیت تولید قابل توجهی وجود دارد. با این حال بازار داخلی، کشش چنین عرضه‌‌ای را ندارد و صرفا با انجام صادرات این ظرفیت تولید می‌‌تواند به صورت اقتصادی عمل کند. درصورتی‌که تولیدکنندگان داخلی همین حالا هم در برآوردن انتظارات مشتریان داخلی به دلایل مختلف به مشکلاتی برخورد کرده‌‌اند و بعید است در آینده نزدیک با وضع موجود امکان ورود به بازارهای صادراتی وجود داشته باشد. می‌‌خواهم بگویم برای ورود به بازارهای صادراتی نیاز به سرمایه‌‌گذاری عظیمی در بخش‌های مخلتف زنجیره تولید، از تامین و تولید و کنترل کیفیت گرفته تا بازاریابی و فروش و مذاکره است. درحالی‌که تمرکز دولت و سرمایه‌‌گذاران این صنعت در سال‌های اخیر صرفا توسعه خطوط تولیدی بوده و توجه بسیار کمی به حوزه‌های دیگر زنجیره تولید و قابلیت‌‌های تولیدی شده است.

مساله دیگر این صنعت، تعدد بسیار بالای تولیدکنندگان است. وجود شرکت‌های کوچک و گمنام از یک طرف باعث کوچک شدن سهم بازار تولیدکنندگان و تولید با مقیاس غیراقتصادی شده و از طرف دیگر این شرکت‌ها با عدم توجه به خدمات پس از فروش و ضمانت در استانداردهای بین‌المللی، موجب بدنامی تولید داخل می‌‌شوند. هرچند این را هم اضافه کنم که شرکت‌های بزرگ تولید لوازم خانگی هم در این زمینه نواقصی را نمایان کرده‌‌اند. این ضعف هم تا حد زیادی مربوط به سهم بازار کمتر از حد انتظار و برنامه این بنگاه‌ها می‌‌شود. یعنی فروش کمتر از سطح انتظار و کاهش سطح حاشیه سود باعث شده برندهای ایرانی نتوانند به اندازه کفایت و مورد انتظار بازاری که سال‌ها بهترین سطح خدمات و هپی‌‌کال را شاهد بود، برای ارتقای خدمات پس از فروش خود سرمایه‌‌گذاری و تمرکز کنند.

در نهایت باید گفت که مداخلات دولتی از قیمت‌‌گذاری گرفته تا تشویق به افزایش تیراژ تولید برای آمار‌سازی‌‌های کمی، باعث شده صنعت لوازم خانگی داخلی در شرایط نامطلوبی قرار بگیرد. مقیاس پایین تولید، ظرفیت بلااستفاده، تعدد تولیدکنندگان، مشکلات تحریم و عدم همکاری تامین‌‌کنندگان معتبر، وجود کالاهای قاچاق، مداخلات قیمتی دولت و عدم حمایت از ایجاد کنسرسیوم، مجموعه عواملی است که شرایط نامطلوبی را برای این صنعت به‌وجود آورده است.

مریم موسوی، کارشناس کنترل کیفیت یخچال و فریزر: در سال‌های اخیر زمینه برای افزایش تیراژ تولید فراهم شد. البته این افزایش تولید بیشتر از طریق متنوع‌‌سازی محصولات تولیدی و تکمیل سبد تولید انجام گرفت. در خط تولید یخچال، تجهیزات جدیدی در بخش تزریق فوم و ماشین‌‌های پرس و همچنین تجهیزات آزمایشگاهی خریداری شد. این ماشین‌‌آلات اجازه تولید با تیراژ و کیفیت بالاتر را فراهم می‌‌کنند. نکته اصلی اما دسترسی به مواد اولیه با کیفیت است که در ایران با مشکل مواجه هستیم.

یکی از مشکلات فنی تولید یخچال، رگلاژ درب یخچال بود که دلایل متعددی داشت. از طراحی غیربهینه لولا گرفته تا کیفیت درب و نوار. خوشبختانه این مشکل با تغییرات در طراحی و همچنین استفاده از نوار مناسب امروزه برطرف شده است. در حقیقت چند شرکت خوب تولیدکننده نوار یخچال در کشور مشغول به فعالیت هستند که نیاز داخل را به خوبی تامین می‌‌کنند. از دیگر مشکلات معمول یخچال‌‌ها میزان سرمادهی است که می‌‌تواند عوامل متعددی داشته باشد. از تنظیم موتور و گاز گرفته تا مشکلات مربوط به ترمستان و برنامه یخچال. این مشکلات هم تا حد زیادی در سال‌های اخیر تحت کنترل درآمده است.

نکته بعدی مربوط به فرمول فوم و نحوه تزریق آن است که می‌‌تواند مشکلاتی را در بدنه یخچال به‌وجود بیاورد. خوشبختانه در این حوزه هم تولیدکنندگان داخلی به پیشرفت‌‌های خوبی رسیدند تقریبا بر فول مناسب فوم و شیوه تزریق مسلط شده‌‌اند. هرچند این موضوع ارتباط زیادی به کیفیت مواد اولیه و محصولات پتروشیمی به‌کاررفته دارد و باید به این موضوع توجه کرد که بخشی از مشکلات احتمالی مربوط به صنایع بالادست می‌‌شود و خارج ازکنترل تولیدکننده است. موضوع بعدی مربوط به کیفیت کشوها و قالب‌‌های پلاستیکی داخل یخچال است. این مساله هم مربوط به بخش قالب‌‌ها و دستگاه‌های تزریق و مواد اولیه مصرفی است که تا حد زیادی تولیدکنندگان بزرگ داخلی بر آن تسلط یافته‌‌اند و درصورتی‌که بخواهند، امکان تولید کشوها و قفسه‌های باکیفیت وجود دارد.