حال و روز خراب فرش دستباف ایرانی

به طور کلی بررسی روند صادرات فرش دستباف ایران طی دهه گذشته نیز روند نزولی این محصول را نشان می‌‌‌دهد. بر اساس آمار گمرک ارزش صادرات فرش دستباف ایران از ۴۲۷.۳ میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ به ۵۰.۷ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ رسیده است. بر این اساس سهم صادرات فرش دستباف ایران از کل صادرات غیرنفتی،  از ۱.۳ درصد در سال ۱۳۹۱ به ۰.۰۹ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است. متوسط رشد سالانه ارزش صادرات فرش دستباف ایران به نقاط مختلف جهان طی سال‌‌‌های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۱ برابر با منفی ۱۹ درصد بوده است. همچنین بر اساس آمار گمرک در سال ۱۴۰۱،  کشورهای آلمان با سهم حدود ۱۷.۶ درصد،  امارات متحده عربی با سهم حدود ۱۷.۲ درصد،  چین با سهم حدود ۱۶.۲ درصد و پاکستان با سهم حدود ۶ درصد از ارزش کل صادرات فرش دستباف،  عمده مقاصد صادراتی این محصول بوده‌‌‌اند.

پیش از این هم یکی از گزارش‌‌‌های معاونت بررسی‌‌‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران به این نکته اشاره کرده بود که سهم ایران از صادرات فرش دستباف در جهان در دوره ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ کاهش یافته و از ۲۵.۵ درصد به ۷.۴ درصد رسیده و در همین دوره زمانی سهم رقبای ایران از جمله هند،  چین،  نپال و پاکستان در حال افزایش بوده است. بازار گزارش داده عامل اصلی سقوط صادرات فرش دستباف ایرانی،  اعمال تحریم‌‌‌ها است. با این حال فعالان این حوزه معتقدند حتی با وجود تحریم‌‌‌ها،  با اصلاح برخی قوانین داخلی می‌توان صادرات فرش دستباف را به رقمی بیشتر از رقم فعلی رساند. یکی از مهم‌ترین این موانع،  پیمان‌‌‌سپاری ارزی است. در همین راستا بر اساس بودجه ۱۴۰۲،  قرار بود میزان رفع تعهد ارزی فرش و صنایع‌‌‌دستی تا حد مواد اولیه کاهش یابد،  اما این موضوع بعد از گذشت ۸ ماه از سال ۱۴۰۲،  بالاخره در آبان‌‌‌ماه ابلاغ شد. بر این اساس میزان پیمان‌سپاری ارزی برای فرش در انواع مختلف به ۱۰،  ۱۵ و ۲۰ درصد بسته به میزان مواد اولیه‌‌‌ای که در آن استفاده شده کاهش یافته است.

با این حال کاهش میزان رفع تعهد ارزی برای فرش دستباف در لایحه بودجه سال‌جاری دیده نشد و پیگیری‌‌‌ها در مجلس شورای اسلامی هم به دلیل مخالفت سازمان برنامه و بودجه به نتیجه نرسید؛ بنابراین این قانون در بودجه سال ۱۴۰۳ دیده نشد. بنابراین اجرای این قانون در سال‌جاری فعلا منتفی است،  اما فعالان حوزه فرش پیش‌‌‌تر گفته بودند که همچنان به دنبال راه‌‌‌حلی برای تمدید این قانون هستند.

ناامیدی مطلق

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران با توجه به همین موانع،  امیدوار نیست که در سال پیش‌رو نیز شرایط این صنعت بهبود پیدا کند. مسعود سپهرزاد در این خصوص می‌گوید:  سقوط فرش در سال ۱۴۰۲ با ادغام مرکز ملی فرش ایران با دفتر صنایع ورزشی و خلاق که طیف وسیعی از حوزه‌‌‌ها،  از اسباب‌‌‌بازی گرفته تا پویانمایی،  صنایع ورزشی،  هنرهای تجسمی،  طلا و جواهر،  بازی‌‌‌های رایانه‌‌‌ای و... را تحت پوشش دارد،  رقم خورد. در واقع این اتفاق تیر آخری بود که به صنعت بی‌‌‌جان فرش خورد و فعالان حوزه فرش پس از این اتفاق امیدی به بهبود وضعیت ندارند. البته ما همچنان چشم‌‌‌انتظار تغییر این تصمیم تلخ هستیم تا مرکز ملی فرش به فعالیت خود زیر نظر وزارت صمت ادامه دهد تا چشم امیدی برای فعالان این حوزه باشد.

وی در پیش‌بینی وضعیت این صنعت در سال ۱۴۰۳ نیز گفت:  بهبود وضعیت صنعت فرش به‌‌‌دست بخش خصوصی نیست و این اتفاق باید به‌‌‌دست متولیان این صنعت محقق شود،  اما باتوجه به شواهد موجود امیدی به تغییر وضعیت نیست و در سال ۱۴۰۳ شاهد هیچ اتفاق مثبتی نخواهیم بود. البته دولت با برخی اقدامات کمک کرد تا مواد اولیه ارزان‌‌‌تری وارد کشور شود،  اما زمانی که بازار صادراتی برای محصولات تولیدشده وجود ندارد،  تولید چه فایده‌‌‌ای دارد؟ این فعال صنفی حوزه تولید فرش دستباف با اشاره به جذابیت فرش ایرانی برای گردشگران ادامه داد:  ورود گردشگر به ایران از شیوع کرونا به بعد با کاهش جدی روبه‌‌‌رو شد و همین تعداد اندک گردشگری که به کشور می‌‌‌آیند نیز اطلاعاتی از فرش ایرانی ندارند. از سوی دیگر گاهی گردشگران هزینه لازم برای خرید فرش دستباف ایرانی را به همراه ندارند و شرایط نظام بانکی ما نیز به‌‌‌گونه‌‌‌ای است که امکان استفاده از کردیت‌‌‌کارت‌‌‌های خارجی وجود ندارد که این یک مشکل بزرگ است.

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران با اشاره به ارائه نشدن آمار صادرات فرش دستباف گفت:  حذف آمار صادرات فرش به‌‌‌دلیل سرخوردگی است. براساس آمار موجود در اتحادیه وضعیت صادرات فرش دستباف در سال ۱۴۰۲ بسیار بد بود و امسال نیز چشم‌‌‌انداز خوبی برای صادرات این محصول وجود ندارد. سپهرزاد با اشاره به اینکه قالیبافان شرایط لازم برای مهاجرت را ندارند،  افزود:  مهاجرت یا فعالیت در کشورهایی که تولید فرش دستباف دارند برای قالیبافان ایرانی با وضعیت بد اقتصادی فعلی صرفه اقتصادی ندارد و کشورها نیز استقبالی از قالیبافان نمی‌‌‌کنند و تنها خواستار طرح و نقشه هستند. البته برخی از کشورها تقاضای رفوگر دارند.

وی با تاکید بر اثرات منفی تحریم بر صنعت فرش گفت:  روزهای خوب ما دستخوش تحریم شده است. تحریم‌‌‌ها موجب شده اقتصاد ۸ میلیون نفر فعال این حوزه به خطر بیفتد. عمدتا بازار فرش دستباف متاثر از تحریم‌‌‌ها است،  زیرا کشورهای هدف مانع از ورود این کالا به کشورشان می‌‌‌شوند. تجار و بازرگانانی که در این شغل هستند باید دست به‌‌‌دست هم دهند تا قالی ایران دوباره جایگاه اصلی خود را در سطح جهان به‌‌‌دست بیاورد،  اما اراده‌‌‌ای در این زمینه وجود ندارد،  زیرا قالیبافان و طراحان با توانایی بسیار این امکان را دارند که با تغییر شرایط باز هم جایگاه ازدست‌‌‌رفته فرش دستباف ایرانی را بازگردانند.

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران در پایان با تاکید بر اینکه فرش ایرانی هنوز هم رقیب جدی محصول مشابه تولیدی در سایر کشورهای فعال در این حوزه است،  گفت:  هرچند کشورهای دیگر با فناوری‌‌‌های جدید وارد این حوزه شدند و به اعداد و ارقام خوبی در تولید و صادرات دست پیدا کردند،  اما واقعیت این است که جایگاه گذشته آنها تغییری نکرده و به‌‌‌دلیل حذف ایران از بازارهای صادراتی تغییر جایگاه پیدا کردند.